M. TVLLI CICERONIS
DE OFFICIIS - LIBER I

I. Quamquam te, Marce fili, annum iam audientem Cratippum idque Athenis
abundare oporteat praeceptis institutisque philosophiae propter summam et
doctoris auctoritatem et urbis, quorum alter te scientia augere potest.
altera exemplis, tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper cum Graecis
Latina coniunxi, neque id in philosophia solum sed etiam in dicendi
exercitatione feci, idem tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque
orationis facultate. Quam quidem ad rem nos, ut uidemur, magnum attulimus
adiumentum hominibus nostris, ut non modo Graecarum litterarum rudes, sed
etiam docti, aliquantum se arbitrentur adeptos et ad discendum et ad
iudicandum. Quam ob rem disces tu quidem a principe huius aetatis
philosophorum et disces quam diu uoles; tam diu autem uelle debebis, quoad
te quantum proficias non paenitebit. Sed tamen nostra legens non multum a
Peripateticis dissidentia, quoniam utrique Socratici et Platonici uolumus
esse, de rebus ipsis utere tuo iudicio - nihil enim impedio -, orationem
autem Latinam efficies profecto legendis nostris pleniorem. Nec uero hoc
arroganter dictum existimari uelim: nam philosophandi scientiam concedens
multis, quod est oratoris proprium, apte, distincte, ornate dicere, quoniam
in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi assumo, uideor id meo iure
quodam modo uindicare. Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non
solum orationes meas, sed hos etiam de philosophia libros, qui iam cum
illis fere aequantur, studiose legas - uis enim maior in illis dicendi
sed hoc quoque colendum est aequabile et temperatum orationis genus. Et id
quidem nemini uideo Graecorum adhuc contigisse, ut idem utroque in genere
elaboraret sequereturque et illud forense dicendi et hoc quietum
disputandi genus, nisi forte Demetrius Phalereus in hoc numero haberi
potest, disputator subtilis, orator parum uehemens, dulcis tamen, ut
Theophrasti discipulum possis agnoscere. Nos autem quantum in utroque
profecerimus, aliorum sit iudicium, utrumque certe secuti sumus. Equidem et
Platonem existimo, si genus forense dicendi tractare uoluisset, grauissime
et copiosissime potuisse dicere, et Demosthenem si illa, quae a Platone
didicerat, tenuisset et pronuntiare uoluisset, ornate splendideque facere
potuisse; eodemque modo de Aristotele et Isocrate iudico, quorum uterque
suo studio delectatus contempsit alterum.

II. Sed cum statuissem scribere ad te aliquid hoc tempore, multa posthac, ab
eo ordiri maxime uolui, quod et aetati tuae esset aptissimum et auctoritati
meae. Nam cum multa sint in philosophia et grauia et utilia accurate
copioseque a philosophis disputata, latissime patere uidentur ea quae de
officiis tradita ab illis et praecepta sunt. Nulla enim uitae pars neque
publicis neque priuatis neque forensibus neque domesticis in rebus, neque si
tecum agas quid, neque si cum altero contrahas, uacare officio potest, in
eoque et colendo sita uitae est honestas omnis et neglegendo turpitudo. Atque
haec quidem quaestio communis est omnium philosophorum: quis est enim, qui
nullis officii praeceptis tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt
non nullae disciplinae, quae propositis bonorum et malorum finibus officium
omne peruertant. Nam qui summum bonum sic instituit, ut nihil habeat cum
uirtute coniunctum, idque suis commodis, non honestate metitur, hic, si
sibi ipse consentiat et non interdum naturae bonitate uincatur, neque
amicitiam colere possit nec iustitiam nec liberalitatem; fortis uero
dolorem summum malum iudicans aut temperans uoluptatem summum bonum
statuens esse certe nullo modo potest. Quae quamquam ita sint in promptu,
ut res disputatione non egeat, tamen sunt a nobis alio loco disputata. Hae
disciplinae igitur si sibi consentaneae uelint esse, de officio nihil
queant dicere, neque ulla officii praecepta firma, stabilia, coniuncta
naturae tradi possunt, nisi aut ab iis, qui solam, aut ab iis, qui maxime
honestatem propter se dicant expetendam. Ita propria est ea praeceptio
Stoicorum, Academicorum, Peripateticorum, quoniam Aristonis, Pyrrhonis,
Erilli iam pridem explosa sententia est; qui tamen haberent ius suum
disputandi de officio, si rerum aliquem dilectum reliquissent, ut ad
officii inuentionem aditus esset. Sequimur igitur hoc quidem tempore et hac
in quaestione potissimum Stoicos, non ut interpretes, sed, ut solemus, e
fontibus eorum iudicio arbitrioque nostro quantum quoque modi uidebutur
hauriemus.
Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio futura est, ante
definire, quid sit officium, quod a Panaetio praetermissum esse miror:
omnis enim, quae ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet a
definitione proficisci, ut intellegatur quid sit id de quo disputetur.

III. Omnis de officio duplex est quaestio: unum genus est, quod pertinet ad
finem bonorum, alterum, quod positum est in praeceptis, quibus in omnes
partes usus uitae conformari possit. Superioris generis huiusmodi sunt
exempla, omniane officia perfecta sint, num quod officium aliud alio maius
sit, et quae sunt generis eiusdem. Quorum autem officiorum praecepta
traduntur, ea quamquam pertineant ad finem bonorum, tamen minus id apparet,
quia magis ad institutionem uitae communis spectare uidentur; de quibus est
nobis his libris explicandum.
Atque etiam alia diuisio est officii: nam et medium quoddam officium
dicitur et perfectum. Perfectum officium rectum, opinor, uocemus, quoniam
Graeci katorthoma, hoc autem commune officium kathekon uocant. Atque ea
sic definiunt, ut, rectum quod sit, id officium perfectum esse definiant;
medium autem officium id esse dicunt, quod cur factum sit, ratio probabilis
reddi possit. Triplex igitur est, ut Panaetio uidetur, consilii capiendi
deliberatio: nam aut honestumne factu sit an turpe dubitant id, quod in
deliberationem cadit; in quo considerando saepe animi in contrarias
sententias distrahuntur. Tum autem aut anquirunt aut consultant ad uitae
commoditatem iucunditatemque, ad facultates rerum atque copias, ad opes, ad
potentiam, quibus et se possint iuuare et suos, conducat id necne, de quo
deliberant; quae deliberatio omnis in rationem utilitatis cadit. Tertium
dubitandi genus est, cum pugnare uidetur cum honesto id, quod uidetur esse
utile; cum enim utilitas ad se rapere, honestas contra reuocare ad se
uidetur, fit ut distrahatur in deliberando animus afferatque ancipitem
curam cogitandi. Hac diuisione, cum praeterire aliquid maximum uitium in
diuidendo sit, duo praetermissa sunt; nec enim solum utrum honestum an
turpe sit deliberari solet, sed etiam duobus propositis honestis utrum
honestius, itemque duobus propositis utilibus utrum utilius: ita, quam ille
triplicem putauit esse rationem, in quinque partes distribui debere
reperitur. Primum igitur est de honesto, sed dupliciter, tum pari ratione
de utili, post de comparatione eorum disserendum.

IV. Principio generi animantium omni est a natura tributum, ut se, uitam
corpusque tueatur, declinet ea, quae nocitura uideantur, omniaque, quae
sint ad uiuendum necessaria, anquirat et paret, ut pastum, ut latibula, ut
alia generis eiusdem; commune autem animantium omnium est coniunctionis
appetitus procreandi causa et cura quaedam eorum, quae procreata sint. Sed
inter hominem et beluam hoc maxime interest, quod haec tantum, quantum
sensu mouetur, ad id solum, quod adest quodque praesens est, se accommodat,
paulum admodum sentiens praeteritum aut futurum. Homo autem, quod rationis
est particeps, per quam consequentia cernit, causas rerum uidet earumque
praegressus et quasi antecessiones non ignorat, similitudines comparat
rebusque praesentibus adiungit atque adnectit futuras, facile totius uitae
cursum uidet ad eamque degendam praeparat res necessarias. Eademque natura
ui rationis hominem conciliat homini et ad orationis et ad uitae societatem
ingeneratque inprimis praecipuum quendam amorem in eos, qui procreati sunt,
impellitque ut hominum coetus et celebrationes et esse et a se obiri uelit
ob easque causas studeat parare ea, quae suppeditent ad cultum et ad
uictum, nec sibi soli, sed coniugi, liberis, ceterisque quos caros habeat
tuerique debeat; quae cura exsuscitat etiam animos et maiores ad rem
gerendam facit. In primisque hominis est propria ueri inquisitio atque
inuestigatio. Itaque cum sumus necessariis negotiis curisque uacui, tum
auemus aliquid uidere, audire, addiscere, cognitionemque rerum aut
occultarum aut admirabilium ad beate uiuendum necessariam ducimus; ex quo
intellegitur, quod uerum, simplex sincerumque sit, id esse naturae hominis
aptissimum. Huic ueri uidendi cupiditati adiuncta est appetitio quaedam
principatus, ut nemini parere animus bene informatus a natura uelit nisi
praecipienti aut docenti aut utilitatis causa iuste et legitime imperanti;
ex quo magnitudo animi existit humanarumque rerum contemptio. Nec uero illa
parua uis naturae est rationisque, quod unum hoc animal sentit quid sit
ordo, quid sit quod deceat, in factis dictisque qui modus.
Itaque eorum ipsorum, quae aspectu sentiuntur, nullum aliud animal
pulchritudinem, uenustatem, conuenientiam partium sentit; quam
similitudinem natura ratioque ab oculis ad animum transferens multo etiam
magis pulchritudinem, constantiam, ordinem in consiliis factisque
conseruandam putat cauetque ne quid indecore effeminateue faciat, tum in
omnibus et opinionibus et factis ne quid libidinose aut faciat aut cogitet.
Quibus ex rebus conflatur et efficitur id, quod quaerimus, honestum, quod
etiamsi nobilitatum non sit, tamen honestum sit, quodque uere dicimus,
etiamsi a nullo laudetur, natura esse laudabile.

V. Formam quidem ipsam, Marce fili, et tamquam faciem honesti uides, quae
si oculis cerneretur, "mirabiles amores, ut ait Plato, excitaret
sapientiaeˇ±. Sed omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex
aliqua: aut enim in perspicientia ueri sollertiaque uersatur aut in hominum
societate tuenda tribuendoque suum cuique et rerum contractarum fide aut in
animi excelsi atque inuicti magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt
quaeque dicuntur, ordine et modo, in quo inest modestia et temperantia.
Quae quattuor quamquam inter se colligata atque implicata sunt, tamen ex
singulis certa officiorum genera nascuntur, uelut in ea parte, quae prima
descripta est, in qua sapientiam et prudentiam ponimus, inest indagatio
atque inuentio ueri, eiusque uirtutis hoc munus est proprium. Vt enim
quisque maxime perspicit, quid in re quaque uerissimum sit, quique
acutissime et celerrime potest et uidere et explicare rationem, is
prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quocirca huic quasi
materia, quam tractet et in qua uersetur, subiecta est ueritas. Reliquis
autem tribus uirtutibus necessitates propositae sunt ad eas res parandas
tuendasque, quibus actio uitae continetur, ut et societas hominum
coniunctioque seruetur et animi excellentia magnitudoque cum in augendis
opibus utilitatibusque et sibi et suis comparandis, tum multo magis in his
ipsis despiciendis eluceat. Ordo autem et constantia et moderatio et ea,
quae sunt his similia, uersantur in eo genere, ad quod est adhibenda actio
quaedam, non solum mentis agitatio; iis enim rebus, quae tractantur in
uita, modum quendam et ordinem adhibentes, honestatem et decus
conseruabimus.

VI. Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam uimque diuisimus,
primus ille, qui in ueri cognitione consistit, maxime naturam attingit
humanam: omnes enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae
cupiditatem, in qua excellere pulchrum putamus, labi autem, errare,
nescire, decipi et malum et turpe dicimus. In hoc genere et naturali et
honesto duo uitia uitanda sunt, unum, ne incognita pro cognitis habeamus
hisque temere assentiamur; quod uitium effugere qui uolet - omnes autem
uelle debent - adhibebit ad considerandas res et tempus et diligentiam.
Alterum est uitium, quod quidam nimis magnum studium multamque operam in
res obscuras atque difficiles conferunt easdemque non necessarias. Quibus
uitiis declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis operae
curaeque ponetur, id iure laudabitur, ut in astrologia C. Sulpicium
audimus, in geometria Sex. Pompeium ipsi cognouimus, multus in dialecticis,
plures in iure ciuili; quae omnes artes in ueri inuestigatione uersantur,
cuius studio a rebus gerendis abduci contra officium est. Virtutis enim
laus omnis in actione consistit: a qua tamen fit intermissio saepe multique
dantur ad studia reditus; tum agitatio mentis, quae numquam adquiescit,
potest nos in studiis cognitionis etiam sine opera nostra continere. Omnis
autem cogitatio motusque animi aut in consiliis capiendis de rebus honestis
et pertinentibus ad bene beateque uiuendum aut in studiis scientiae
cognitionisque uersabitur. Ac de primo quidem officii fonte diximus.

VII. De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua societas
hominum inter ipsos et uitae quasi communitas continetur; cuius partes
duae: iustitia, in qua uirtutis splendor est maximus, ex qua uiri boni
nominantur, et huic coniuncta beneficentia, quam eandem uel benignitatem
uel liberalitatem appellari licet. Sed iustitiae primum munus est, ut ne
cui quis noceat, nisi lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro
communibus utatur, priuatis ut suis. Sunt autem priuata nulla natura, sed
aut uetere occupatione, ut qui quondam in uacua uenerunt, aut uictoria, ut
qui bello potiti sunt, aut lege, pactione, condicione, sorte; ex quo fit,
ut ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus Tusculanorum; similisque est
priuatarum possessionum discriptio. Ex quo, quia suum cuiusque fit eorum,
quae natura fuerant communia, quod cuique optigit, id quisque teneat; e quo
si quis sibi appetet, uiolabit ius humanae societatis. Sed quoniam, ut
praeclare scriptum est a Platone, "non nobis solum nati sumus ortusque
nostri partem patria uindicat, partem amici", atque, ut placet Stoicis,
quae in terris gignantur, ad usum hominum omnia creari, homines autem
hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possent,
in hoc naturam debemus ducem sequi, communes utilitates in medium adferre,
mutatione officiorum, dando accipiendo, tum artibus, tum opera, tum
facultatibus deuincire hominum inter homines societatem.
Fundamentum autem est iustitiae fides, id est dictorum conuentorumque
constantia et ueritas. Ex quo, quamquam hoc uidebitur fortasse cuipiam durius,
tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt unde uerba sint ducta,
credamusque, quia fiat quod dictum est, appellatam fidem.
Sed iniustitiae genera duo sunt, unum eorum, qui inferunt, alterum eorum,
qui ab iis, quibus infertur, si possunt, non propulsant iniuriam. Nam qui
iniuste impetum in quempiam facit aut ira aut aliqua perturbatione
incitatus, is quasi manus afferre uidetur socio; qui autem non defendit nec
obsistit, si potest, iniuriae, tam est in uitio, quam si parentes aut
amicos aut patriam deserat. Atque illae quidem iniuriae, quae nocendi causa
de industria inferuntur, saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere
alteri cogitat, timet, ne, nisi id fecerit, ipse aliquo afficiatur
incommodo. Maximam autem partem ad iniuriam faciendam aggrediuntur, ut
adipiscantur ea, quae concupiuerunt; in quo uitio latissime patet auaritia.

VIII. Expetuntur autem diuitiae cum ad usus uitae necessarios, tum ad
perfruendas uoluptates. In quibus autem maior est animus, in iis pecuniae
cupiditas spectat ad opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M.
Crassus negabat ullam satis magnam pecuniam esse ei, qui in re publica
princeps uellet esse, cuius fructibus exercitum alere non posset. Delectant
etiam magnifici apparatus uitaeque cultus cum elegantia et copia, quibus
rebus effectum est, ut infinita pecuniae cupiditas esset. Nec uero rei
familiaris amplificatio nemini nocens uituperanda est, sed fugienda semper
iniuria est. Maxime autem adducuntur plerique, ut eos iustitiae capiat
obliuio, cum in imperiorum, honorum, gloriae cupiditatem inciderunt.
Quod enim est apud Ennium “nulla sancta societas nec fides regni estˇ±,
id latius patet. Nam quicquid eiusmodi est, in quo non possint plures
excellere, in eo fit plerumque tanta contentio, ut difficillimum sit
seruare sanctam societatem. Declarauit id modo temeritas C. Caesaris, qui
omnia iura diuina et humana peruertit propter eum, quem sibi ipse opinionis
errore finxerat, principatum. Est autem in hoc genere molestum, quod in
maximis animis splendidissimisque ingeniis plerumque existunt honoris,
imperii, potentiae, gloriae cupiditates. Quo magis cauendum est, ne quid in
eo genere peccetur. Sed in omni iniustitia permultum interest, utrum
perturbatione aliqua animi, quae plerumque breuis est et ad tempus, an
consulto et cogitata fiat iniuria. Leuiora enim sunt ea, quae repentino
aliquo motu accidunt, quam ea, quae meditata et praeparata inferuntur. Ac
de inferenda quidem iniuria satis dictum est.

IX. Praetermittendae autem defensionis deserendique officii plures solent
esse causae; nam aut inimicitias aut laborem aut sumptus suscipere nolunt
aut etiam neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibusdam
occupationibusque sic impediuntur, ut eos, quos tutari debeant, desertos
esse patiantur. Itaque uidendum est, ne non satis sit id, quod apud
Platonem est in philosophos dictum, quod in ueri inuestigatione uersentur
quodque ea, quae plerique uehementer expetant, de quibus inter se
digladiari soleant, contemnant et pro nihilo putent, propterea iustos esse.
Nam alterum [iustitiae genus] assequuntur, in inferenda ne cui noceant
iniuria, *** in alterum incidunt; discendi enim studio impediti, quos tueri
debent, deserunt. Itaque eos ne ad rem publicam quidem accessuros putat
nisi coactos. Aequius autem erat id uoluntate fieri; nam hoc ipsum ita
iustum est, quod recte fit, si est uoluntarium. Sunt etiam qui aut studio
rei familiaris tuendae aut odio quodam hominum suum se negotium agere
dicant nec facere cuiquam uideantur iniuriam. Qui altero genere iniustitiae
uacant, in alterum incurrunt: deserunt enim uitae societatem, quia nihil
conferunt in eam studii, nihil operae, nihil facultatum.
Quando igitur duobus generibus iniustitiae propositis adiunximus causas
utriusque generis easque res ante constituimus, quibus iustitia
contineretur, facile quod cuiusque temporis officium sit poterimus, nisi
nosmet ipsos ualde amabimus, iudicare. Est enim difficilis cura rerum
alienarum; quamquam Terentianus ille Chremes "humani nihil a se alienum
putat"; sed tamen, quia magis ea percipimus atque sentimus, quae nobis
ipsis aut prospera aut aduersa eueniunt, quam illa, quae ceteris, quae
quasi longo interuallo interiecto uidemus, aliter de illis ac de nobis
iudicamus. Quocirca bene praecipiunt, qui uetant quicquam agere, quod
dubites aequum sit an iniquum. Aequitas enim lucet ipsa per se, dubitatio
cogitationem significat iniuriae.

X. Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae maxime uidentur digna esse
iusto homine, eoque quem uirum bonum dicimus, commutantur fiuntque
contraria, ut reddere depositum, (etiamne furioso?) facere promissum
quaeque pertinent ad ueritatem et ad fidem, ea migrare interdum et non
seruare fit iustum. Referri enim decet ad ea, quae posui principio
fundamenta iustitiae, primum ut ne cui noceatur, deinde ut communi
utilitati seruiatur. Ea cum tempore commutantur, commutatur officium et
non semper est idem. Potest enim accidere promissum aliquod et conuentum,
ut id effici sit inutile uel ei, cui promissum sit, uel ei, qui promiserit.
Nam si, ut in fabulis est, Neptunus, quod Theseo promiserat, non
fecisset, Theseus Hippolyto filio non esset orbatus: ex tribus enim
optatis, ut scribitur, hoc erat tertium, quod de Hippolyti interitu iratus
optauit; quo impetrato in maximos luctus incidit. Nec promissa igitur
seruanda sunt ea, quae sint iis, quibus promiseris, inutilia, nec si plus
tibi ea noceant, quam illi prosint cui promiseris, contra officium est
maius anteponi minori, ut, si constitueris cuipiam te aduocatum in rem
praesentem esse uenturum atque interim grauiter aegrotare filius coeperit,
non sit contra officium non facere quod dixeris, magisque ille, cui
promissum sit, ab officio discedat, si se destitutum queratur. Iam illis
promissis standum non esse quis non uidet, quae coactus quis metu, quae
deceptus dolo promiserit? Quae quidem pleraque iure praetorio liberantur,
nonnulla legibus.
Existunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida, sed
malitiosa, iuris interpretatione. Ex quo illud "summum ius summa iniuria"
factum est iam tritum sermone prouerbium. Quo in genere etiam in re publica
multa peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum hoste
indutiae factae, noctu populabatur agros, quod dierum essent pactae, non
noctium indutiae. Ne noster quidem probandus, si uerum est Q. Fabium
Labeonem seu quem alium - nihil enim habeo praeter auditum - arbitrum
Nolanis et Neapolitanis de finibus a senatu datum, cum ad locum uenisset,
cum utrisque separatim locutum, ne cupide quid agerent, ne adpetenter,
atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum utrique fecissent,
aliquantum agri in medio relictum est. Itaque illorum finis sic, ut ipsi
dixerant, terminauit; in medio relictum quod erat, populo Romano
adiudicauit. Decipere hoc quidem est, non iudicare; quocirca in omni est re
fugienda talis sollertia.

XI. Sunt autem quaedam officia etiam aduersus eos seruanda, a quibus
iniuriam acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus; atque haud scio
an satis sit eum, qui lacessierit, iniuriae suae paenitere, ut et ipse ne
quid tale posthac et ceteri sint ad iniuriam tardiores. Atque in re publica
maxime conseruanda sunt iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi,
unum per disceptationem, alterum per uim, cumque illud proprium sit
hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad posterius, si uti non licet
superiore. Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam causam, ut sine
iniuria in pace uiuatur, parta autem uictoria conseruandi ii, qui non
crudeles in bello, non inmanes fuerunt, ut maiores nostri Tusculanos,
Aequos, Volscos, Sabinos, Hernicos in ciuitatem etiam acceperunt, at
Karthaginem et Numantiam funditus sustulerunt; nollem Corinthum, sed credo
aliquid secutos, oportunitatem loci maxime, ne posset aliquando ad bellum
faciendum locus ipse adhortari. Mea quidem sententia paci, quae nihil
habitura sit insidiarum, semper est consulendum. In quo si mihi esset
obtemperatum, si non optimam, at aliquam rem publicam, quae nunc nulla est,
haberemus. Et cum iis, quos ui deuiceris, consulendum est, tum ii, qui
armis positis ad imperatorum fidem confugient, quamuis murum aries
percusserit, recipiendi. In quo tantopere apud nostros iustitia culta est,
ut ii, qui ciuitates aut nationes deuictas bello in fidem recepissent,
earum patroni essent more maiorum. Ac belli quidem aequitas sanctissime
fetiali populi Romani iure perscripta est. Ex quo intellegi potest nullum
bellum esse iustum, nisi quod aut rebus repetitis geratur aut denuntiatum
ante sit et indictum. [Popilius imperator tenebat prouinciam, in cuius
exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem Popilio uideretur unam
dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem legione militabat,
dimisit. Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato ad Popilium
scripsit, ut, si eum patitur in exercitu remanere, secundo eum obliget
militiae sacramento, quia priore amisso iure cum hostibus pugnare non
poterat. Adeo summa erat obseruatio in bello mouendo.] Marci quidem Catonis
senis est epistula ad Marcum filium, in qua scribit se audisse eum missum
factum esse a consule cum in Macedonia bello Persico miles esset. Monet
igitur ut caueat ne proelium ineat; negat enim ius esse, qui miles non sit,
cum hoste pugnare.

XII. Equidem etiam illud animaduerto, quod, qui proprio nomine
perduellis esset, is hostis uocaretur, lenitate uerbi rei tristitiam
mitigatam. Hostis enim apud maiores nostros is dicebatur, quem nunc
peregrinum dicimus. Indicant duodecim tabulae: AVT STATVS DIES
CVM HOSTE itemque ADVERSVS HOSTEM AETERNA
AVCTORITAS. Quid ad hanc mansuetudinem addi
potest, eum, quicum bellum geras, tam molli nomine appellare? Quamquam id
nomen durius effecit iam uetustas; a peregrino enim recessit et proprie in
eo, qui arma contra ferret, remansit. Cum uero de imperio decertatur
belloque quaeritur gloria, causas omnino subesse tamen oportet easdem, quas
dixi paulo ante iustas causas esse bellorum. Sed ea bella, quibus imperii
proposita gloria est, minus acerbe gerenda sunt; ut enim cum ciui aliter
contendimus, si est inimicus, aliter si competitor - cum altero certamen
honoris et dignitatis est, cum altero capitis et famae -, sic cum
Celtiberis, cum Cimbris bellum ut cum inimicis gerebatur, uter esset, non
uter imperaret, cum Latinis, Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio
dimicabatur. Poeni foedifragi, crudelis Hannibal, reliqui iustiores.
Pyrrhi quidem de captiuis reddendis illa praeclara:
nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis,
nec cauponantes bellum sed belligerantes,
ferro, non auro, uitam cernamus utrique.
Vosne uelit an me regnare era, quidue ferat Fors,
uirtute experiamur. Et hoc simul accipe dictum:
quorum uirtuti belli Fortuna pepercit,
eorundem libertati me parcere certum est.
Dono ducite doque uolentibus cum magnis dis.
Regalis sane et digna Aeacidarum genere sententia.

XIII. Atque etiam si quid singuli temporibus adducti hosti promiserunt, est
in eo ipso fides conseruanda, ut primo Punico bello Regulus captus a
Poenis, cum de captiuis commutandis Romam missus esset iurassetque se
rediturum, primum, ut uenit, captiuos reddendos in senatu non censuit,
deinde, cum retineretur a propinquis et ab amicis, ad supplicium redire
maluit quam fidem hosti datam fallere. [Secundo autem Punico bello post
Cannensem pugnam quos decem Hannibal Romam misit astrictos iure iurando se
redituros esse, nisi de redimendis iis, qui capti erant, impetrassent, eos
omnes censores, quoad quisque eorum uixit, quod peierassent in aerariis
reliquerunt, nec minus illum, qui iure iurando fraude culpam inuenerat. Cum
enim permissu Hannibalis exisset e castris, rediit paulo post, quod se
oblitum nescio quid diceret; deinde egressus e castris iure iurando se
solutum putabat, et erat uerbis, re non erat. Semper autem in fide quid
senseris, non quid dixeris, cogitandum est. Maximum autem exemplum est
iustitiae in hostem a maioribus nostris constitutum, cum a Pyrrho perfuga
senatui est pollicitus se uenenum regi daturum et eum necaturum. Senatus et
C. Fabricius eum Pyrrho dedit. Ita ne hostis quidem et potentis et bellum
ultro inferentis interitum cum scelere adprobauit.] Ac de bellicis quidem
officiis satis dictum est. Meminerimus autem etiam aduersus infimos
iustitiam esse seruandam. Est autem infima condicio et fortuna seruorum,
quibus non male praecipiunt qui ita iubent uti ut mercennariis, operam
exigendam, iusta praebenda. Cum autem duobus modis, id est aut ui aut
fraude, fiat iniuria, fraus quasi uulpeculae, uis leonis uidetur: utrumque
homine alienissimum, sed fraus odio digna maiore. Totius autem iniustitiae
nulla capitalior quam eorum, qui tum, cum maxime fallunt, id agunt, ut uiri
boni esse uideantur. De iustitia satis dictum.

XIV. Deinceps, ut erat propositum, de beneficentia ac de liberalitate
dicatur, qua quidem nihil est naturae hominis accommodatius, sed habet
multas cautiones: uidendum est enim, primum ne obsit benignitas et iis
ipsis, quibus benigne uidebitur fieri, et ceteris, deinde ne maior
benignitas sit quam facultates, tum ut pro dignitate cuique tribuatur; id
enim est iustitiae fundamentum, ad quam haec referenda sunt omnia. Nam et
qui gratificantur cuipiam, quod obsit illi, cui prodesse uelle uideantur,
non benefici neque liberales, sed perniciosi assentatores iudicandi sunt,
et qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in eadem sunt iniustitia,
ut si in suam rem aliena conuertant. Sunt autem multi, et quidem cupidi
splendoris et gloriae, qui eripiunt aliis, quod aliis largiantur, iique
arbitrantur se beneficos in suos amicos uisum iri, si locupletent eos
quacumque ratione; id autem tantum abest ab officio, ut nihil magis officio
possit esse contrarium. Videndum est igitur, ut ea liberalitate utamur, que
prosit amicis, noceat nemini. Quare L. Sullae, C. Caesaris pecuniarum
translatio a iustis dominis ad alienos non debet liberalis uideri; nihil
est enim liberale, quod non idem iustum. Alter locus erat cautionis, ne
benignitas maior esset quam facultates, quod qui benigniores uolunt esse
quam res patitur, primum in eo peccant, quod iniuriosi sunt in proximos;
quas enim copias his et suppeditari aequius est et relinqui, eas
transferunt ad alienos. Inest autem in tali liberalitate cupiditas
plerumque rapiendi et auferendi per iniuriam, ut ad largiendum suppetant
copiae. Videre etiam licet plerosque non tam natura liberales quam quadam
gloria ductos, ut benefici uideantur facere multa, quae proficisci ab
ostentatione magis quam a uoluntate uideantur: talis autem simulatio
uanitati est coniunctior quam aut liberalitati aut honestati. Tertium est
propositum, ut in beneficentia dilectus esset dignitatis; in quo et mores
eius erunt spectandi, in quem beneficium conferetur, et animus erga nos et
communitas ac societas uitae et ad nostras utilitates officia ante collata:
quae ut concurrant omnia, optabile est; si minus, plures causae maioresque
ponderis plus habebunt.

XV. Quoniam autem uiuitur non cum perfectis hominibus pleneque sapientibus,
sed cum iis, in quibus praeclare agitur si sunt simulacra uirtutis, etiam
hoc intellegendum puto, neminem omnino esse neglegendum, in quo aliqua
significatio uirtutis appareat, colendum autem esse ita quemque maxime, ut
quisque maxime uirtutibus his lenioribus erit ornatus, modestia,
temperantia, hac ipsa, de qua multa iam dicta sunt, iustitia. Nam fortis
animus et magnus in homine non perfecto nec sapiente feruentior plerumque
est, illae uirtutes bonum uirum uidentur potius attingere. Atque haec in
moribus.
De beneuolentia autem, quam quisque habeat erga nos, primum illud est in
officio, ut ei plurimum tribuamus, a quo plurimum diligamur, sed
beneuolentiam non adulescentulorum more ardore quodam amoris, sed
stabilitate potius et constantia iudicemus. Sin erunt merita, ut non
ineunda, sed referenda sit gratia, maior quaedam cura adhibenda est; nullum
enim officium referenda gratia magis necessarium est. Quodsi ea, quae
utenda acceperis, maiore mensura, si modo possis, iubet reddere Hesiodus,
quidnam beneficio prouocati facere debemus? An imitari agros fertiles, qui
multo plus efferunt quam acceperunt? Etenim si in eos, quos speramus nobis
profuturos, non dubitamus officia conferre, quales in eos esse debemus, qui
iam profuerunt? Nam cum duo genera liberalitatis sint, unum dandi
beneficii, alterum reddendi, demus necne in nostra potestate est, non
reddere uiro bono non licet, modo id facere possit sine iniuria. Acceptorum
autem beneficiorum sunt dilectus habendi, nec dubium, quin maximo cuique
plurimum debeatur. In quo tamen inprimis, quo quisque animo, studio,
beniuolentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt multa temeritate
quadam sine iudicio uel morbo in omnes uel repentino quodam quasi uento
impetu animi incitati; quae beneficia aeque magna non sunt habenda atque
ea, quae iudicio, considerate constanterque delata sunt. Sed in collocando
beneficio et in referenda gratia, si cetera paria sunt, hoc maxime officii
est, ut quisque maxime opis indigeat, ita ei potissimum opitulari; quod
contra fit a plerisque: a quo enim plurimum sperant, etiamsi ille iis non
eget, tamen ei potissimum inseruiunt.

XVI. Optime autem societas hominum coniunctioque seruabitur, si ut quisque
erit coniunctissimus, ita in eum benignitatis plurimum conferetur. Sed,
quae naturae principia sint communitatis et societatis humanae, repetendum
uidetur altius; est enim primum, quod cernitur in uniuersi generis humani
societate. Eius autem uinculum est ratio et oratio, quae docendo discendo,
communicando, disceptando, iudicando conciliat inter se homines
coniungitque naturali quadam societate; neque ulla re longius absumus a
natura ferarum, in quibus inesse fortitudinem saepe dicimus, ut in equis,
in leonibus, iustitiam, aequitatem, bonitatem non dicimus: sunt enim
rationis et orationis expertes. Ac latissime quidem patens hominibus inter
ipsos, omnibus inter omnes societas haec est; in qua omnium rerum, quas ad
communem hominum usum natura genuit, est seruanda communitas, ut, quae
discripta sunt legibus et iure ciuili, haec ita teneantur, ut est
constitutum legibus ipsis, cetera sic obseruentur, ut in Graecorum
prouerbio est, amicorum esse communia omnia. Omnium autem
communia hominum uidentur ea, quae sunt generis eius, quod ab Ennio
positum in una re transferri in permultas potest:
homo qui erranti comiter monstrat uiam,
quasi lumen de suo lumine accendat facit.
Nihilo minus ipsi lucet, cum illi accenderit.
Vna ex re satis praecipit, ut, quicquid sine detrimento commodari possit,
id tribuatur uel ignoto. Ex quo sunt illa communia: non prohibere aqua
profluente, pati ab igne ignem capere, si qui uelit, consilium fidele
deliberanti dare, quae sunt iis utilia, qui accipiunt, danti non molesta.
Quare et his utendum est et semper aliquid ad communem utilitatem
afferendum. Sed quoniam copiae paruae singulorum sunt, eorum autem, qui his
egeant, infinita est multitudo, uulgaris liberalitas referenda est ad illum
Enni finem: "Nihilo minus ipsi lucet", ut facultas sit, qua in nostros
simus liberales.

XVII. Gradus autem plures sunt societatis hominum. Vt enim ab illa infinita
discedatur, propior est eiusdem gentis, nationis, linguae, qua maxime
homines coniunguntur; interius etiam est eiusdem esse ciuitatis; multa enim
sunt ciuibus inter se communia, forum, fana, porticus, uiae, leges, iura,
iudicia, suffragia, consuetudines praeterea et familiaritates multisque cum
multis res rationeque contractae. Artior uero colligatio est societatis
propinquorum; ab illa enim inmensa societate humani generis in exiguum
angustumque concluditur. Nam cum sit hoc natura commune animantium, ut
habeant libidinem procreandi, prima societas in ipso coniugio est, proxima
in liberis, deinde una domus, communia omnia; id autem est principium urbis
et quasi seminarium rei publicae. Sequuntur fratrum coniunctiones, post
consobrinorum sobrinorumque, qui cum una domo iam capi non possint, in
alias domos tamquam in colonias exeunt. Sequuntur conubia et affinitates,
ex quibus etiam plures propinqui; quae propagatio et suboles origo est
rerum publicarum. Sanguinis autem coniunctio et beniuolentia deuincit
homines et caritate; magnum est enim eadem habere monumenta maiorum,
eisdem uti sacris, sepulchra habere communia. [Sed omnium societatum nulla
praestantior est, nulla firmior, quam cum uiri boni moribus similes sunt
familiaritate coniuncti; illud enim honestum, quod saepe dicimus, etiam si
in alio cernimus, tamen nos mouet atque illi, in quo id inesse uidetur,
amicos facit. Et quamquam omnis uirtus nos ad se allicit facitque, ut eos
diligamus, in quibus ipsa inesse uideatur, tamen iustitia et liberalitas id
maxime efficit.] Nihil autem est amabilius nec copulatius, quam morum
similitudo bonorum; in quibus enim eadem studia sunt, eaedem uoluntates, in
iis fit, ut aeque quisque altero delectetur ac se ipso, efficiturque id,
quod Pythagoras ultimum in amicitia putauit, ut unus fiat ex pluribus.
Magna etiam illa communitas est, quae conficitur ex beneficiis ultro
citroque datis acceptis, quae et mutua et grata dum sunt, inter quos ea
sunt, firma deuinciuntur societate. Sed cum omnia ratione animoque
lustraris, omnium societatum nulla est grauior, nulla carior quam ea, quae
cum re publica est uni cuique nostrum. Cari sunt parentes, cari liberi,
propinqui, familiares, sed omnes omnium caritates patria una complexa est,
pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere, si ei sit profuturus? Quo est
detestabilior istorum inmanitas, qui lacerarunt omni scelere patriam et in
ea funditus delenda occupati et sunt et fuerunt. Sed si contentio quaedam
et comparatio fiat, quibus plurimum tribuendum sit officii, principes sint
patria et parentes, quorum beneficiis maximis obligati sumus, proximi
liberi totaque domus, quae spectat in nos solos neque aliud ullum potest
habere perfugium, deinceps bene conuenientes propinqui, quibuscum communis
etiam fortuna plerumque est. Quamobrem necessaria praesidia uitae debentur
his maxime, quos ante dixi, uita autem uictusque communis, consilia,
sermones, cohortationes, consolationes, interdum etiam obiurgationes in
amicitiis uigent maxime estque ea iucundissima amicitia, quam similitudo
morum coniugauit.

XVIII. Sed in his omnibus officiis tribuendis uidendum erit, quid cuique
maxime necesse sit et quid quisque uel sine nobis aut possit consequi aut
non possit. Ita non idem erunt necessitudinum gradus qui temporum, suntque
officia, quae aliis magis quam aliis debeantur, ut uicinum citius adiuueris
in fructibus percipiendis quam aut fratrem aut familiarem, at, si lis in
iudicio sit, propinquum potius et amicum quam uicinum defenderis. Haec
igitur et talia circumspicienda sunt in omni officio [et consuetudo
exercitatioque capienda], ut boni ratiocinatores officiorum esse possimus
et addendo deducendoque uidere, quae reliqui summa fiat, ex quo quantum
cuique debeatur intellegas. Sed ut nec medici nec imperatores nec oratores,
quamuis artis praecepta perceperint, quicquam magna laude dignum sine usu
et exercitatione consequi possunt, sic officii conseruandi praecepta
traduntur illa quidem, ut facimus ipsi, sed rei magnitudo usum quoque
exercitationemque desiderat. Atque ab iis rebus, quae sunt in iure
societatis humanae, quemadmodum ducatur honestum, ex quo aptum est
officium, satis fere diximus.
Intellegendum autem est, cum proposita sint genera quattuor, e quibus
honestas officiumque manaret, splendidissimum uideri, quod animo magno
elatoque humanasque res despiciente factum sit. Itaque in probris maxime in
promptu est, si quid tale dici potest:
Vos enim iuuenes animum geritis muliebrem, illa uirgo uiri,
et si quid eiusmodi:
Salmacida spolia sine sudore et sanguine.
Contraque in laudibus, quae magno animo et fortiter excellenterque gesta
sunt, ea nescio quomodo quasi pleniore ore laudamus. Hic rhetorum campus de
Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, hinc noster
Cocles, hinc Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus,
innumerabiles alii, maximeque ipse populus Romanus animi magnitudine
excellit. Declaratur autem studium bellicae gloriae, quod statuas quoque
uidemus ornatu fere militari.

XIX. Sed ea animi elatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si
iustitia uacat pugnatque non pro salute communi, sed pro suis commodis, in
uitio est; non modo enim id uirtutis non est, sed est potius inmanitatis
omnem humanitatem repellentis. Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo,
cum eam uirtutem esse dicunt propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, qui
fortitudinis gloriam consecutus est insidiis et malitia, laudem est
adeptus; nihil honestum esse potest, quod iustitia uacat. Praeclarum igitur
illud Platonis: "Non, inquit, solum scientia, quae est remota ab iustitia,
calliditas potius quam sapientia est appellanda, uerum etiam animus paratus
ad periculum, si sua cupiditate, non utilitate communi impellitur, audaciae
potius nomen habeat quam fortitudinis". Itaque uiros fortes et magnanimos
eosdem bonos et simplices, ueritatis amicos minimeque fallaces esse
uolumus; quae sunt ex media laude iustitiae. Sed illud odiosum est, quod in
hac elatione et magnitudine animi facillime pertinacia et nimia cupiditas
principatus innascitur. Vt enim apud Platonem est, omnem morem
Lacedaemoniorum inflammatum esse cupiditate uincendi, sic, ut quisque animi
magnitudine maxime excellet, ita maxime uult princeps omnium uel potius
solus esse. Difficile autem est, cum praestare omnibus concupieris, seruare
aequitatem, quae est iustitiae maxime propria. Ex quo fit ut neque
disceptatione uinci se nec ullo publico ac legitimo iure patiantur,
existuntque in re publica plerumque largitores et factiosi, ut opes quam
maximas consequantur et sint ui potius superiores quam iustitia pares. Sed
quo difficilius, hoc praeclarius; nullum enim est tempus, quod iustitia
uacare debeat. Fortes igitur et magnanimi sunt habendi non qui faciunt, sed
qui propulsant iniuriam. Vera autem et sapiens animi magnitudo honestum
illud, quod maxime natura sequitur, in factis positum, non in gloria
iudicat principemque se esse mauult quam uideri; etenim qui ex errore
imperitae multitudinis pendet, hic in magnis uiris non est habendus.
Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut quisque altissimo animo
est, gloriae cupiditate; qui locus est sane lubricus, quod uix inuenitur,
qui laboribus susceptis periculisque aditis non quasi mercedem rerum
gestarum desideret gloriam.

XX. Omnino fortis animus et magnus duabus rebus maxime cernitur, quarum una
in rerum externarum despicientia ponitur, cum persuasumst nihil hominem
nisi quod honestum decorumque sit aut admirari aut optare aut expetere
oportere, nullique neque homini neque perturbationi animi nec fortunae
succumbere. Altera est res, ut, cum ita sis affectus animo, ut supra dixi,
res geras magnas illas quidem et maxime utiles, sed et uehementer arduas
plenasque laborum et periculorum cum uitae, tum multarum rerum, quae ad
uitam pertinent. Harum rerum duarum splendor omnis, amplitudo, addo etiam
utilitatem, in posteriore est, causa autem et ratio efficiens magnos uiros
in priore. In eo est enim illud, quod excellentes animos et humana
contemnentes facit. Id autem ipsum cernitur in duobus, si et solum id, quod
honestum sit, bonum iudices et ab omni animi perturbatione liber sis. Nam
et ea, quae eximia plerisque et praeclara uidentur, parua ducere eaque
ratione stabili firmaque contemnere fortis animi magnique ducendum est, et
ea, quae uidentur acerba, quae multa et uaria in hominum uita fortunaque
uersantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae discedas, nihil a dignitate
sapientis, robusti animi est magnaeque constantiae. Non est autem
consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, nec qui
inuictum se a labore praestiterit, uinci a uoluptate. Quam ob rem et haec
uidenda et pecuniae fugienda cupiditas: nihil enim est tam angusti animi
tamque parui quam amare diuitias, nihil honestius magnificentiusque quam
pecuniam contemnere, si non habeas, si habeas, ad beneficentiam
liberalitatemque conferre. Cauenda etiam est gloriae cupiditas. ut supra
dixi: eripit enim libertatem, pro qua magnanimis uiris omnis debet esse
contentio. Nec uero imperia expetenda ac potius aut non accipienda interdum
aut deponenda non numquam. Vacandum autem omni est animi perturbatione, cum
cupiditate et metu, tum etiam aegritudine et uoluptate animi et iracundia,
ut tranquillitas animi et securitas adsit, quae affert cum constantiam tum
etiam dignitatem.
Multi autem et sunt et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquillitatem
expetentes a negotiis publicis se remouerint ad otiumque perfugerint; in
his et nobilissimi philosophi longeque principes et quidam homines seueri
et graues, nec populi nec principum mores ferre potuerunt, uixeruntque non
nulli in agris delectati re sua familiari. His idem propositum fuit quod
regibus, ut ne qua re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius
proprium est sic uiuere, ut uelis.

XXI. Quare cum hoc commune sit potentiae cupidorum cum his, quos dixi,
otiosis, alteri se adipisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant,
alteri, si contenti sint et suo et paruo. In quo neutrorum omnino contemnenda
sententia est, sed et facilior et tutior et minus aliis grauis aut molesta
uita est otiosorum, fructuosior autem hominum generi et ad claritatem
amplitudinemque aptior eorum, qui se ad rem publicam et ad magnas res gerendas
accommodauerunt. Quapropter et iis forsitan concedendum sit rem publicam non
capessentibus, qui excellenti ingenio doctrinae sese dediderunt, et iis, qui
aut ualetudinis imbecillitate aut aliqua grauiore causa impediti a re publica
recesserunt, cum eius administrandae potestatem aliis laudemque concederent.
Quibus autem talis nulla sit causa, si despicere se dicant ea, quae plerique
mirentur, imperia et magistratus, iis non modo non laudi, uerum etiam uitio
dandum puto; quorum iudicium in eo, quod gloriam contemnant et pro nihilo
putent, difficile factu est non probare, sed uidentur labores et molestias,
tum offensionum et repulsarum quasi quandam ignominiam timere et infamiam.
Sunt enim qui in rebus contrariis parum sibi constent, uoluptatem
seuerissime contemnant, in dolore sint molliores, gloriam neglegant,
frangantur infamia atque ea quidem non satis constanter. Sed iis, qui
habent a natura adiumenta rerum gerendarum, abiecta omni cunctatione
adipiscendi magistratus et gerenda res publica est; nec enim aliter aut
regi ciuitas aut declarari animi magnitudo potest. Capessentibus autem rem
publicam nihilo minus quam philosophis, haud scio an magis etiam, et
magnificentia et despicientia adhibenda sit rerum humanarum, quam saepe
dico, et tranquillitas animi atque securitas, si quidem nec anxii futuri
sunt et cum grauitate constantiaque uicturi. Quae faciliora sunt
philosophis, quo minus multa patent in eorum uita, quae fortuna feriat, et
quo minus multis rebus egent, et quia si quid aduersi eueniat, tam grauiter
cadere non possunt. Quocirca non sine causa maiores motus animorum
concitantur maioraque studia efficiendi rem publicam gerentibus quam
quietis; quo magis iis et magnitudo est animi adhibenda et uacuitas ab
angoribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caueat, ne id modo
consideret, quam illa res honesta sit, sed etiam ut habeat efficiendi
facultatem; in quo ipso considerandum est, ne aut temere desperet propter
ignauiam aut nimis confidat propter cupiditatem. In omnibus autem negotiis
priusquam adgrediare, adhibenda est praeparatio diligens.

XXII. Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores esse quam urbanas,
minuenda est haec opinio. Muti enim bella saepe quaesiuerunt propter
gloriae cupiditatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerumque
contingit, eoque magis, si sunt ad rem militarem apti et cupidi bellorum
gerendorum; uere autem si uolumus iudicare, multae res extiterunt urbanae
maiores clarioresque quam bellicae. Quamuis enim Themistocles iure laudetur
et sit eius nomen quam Solonis inlustrius citeturque Salamis clarissimae
testis uictoriae, quae anteponatur consilio Solonis ei, quo primum
constituit Areopagitas, non minus praeclarum hoc quam illud iudicandum est.
Illud enim semel profuit, hoc semper proderit ciuitati; hoc consilio leges
Atheniensium, hoc maiorum instituta seruantur. Et Themistocles quidem nihil
dixerit, in quo ipse Areopagum adiuuerit, at ille uere a se adiutum
Themistoclem; est enim bellum gestum consilio senatus eius, qui a Solone
erat constitutus. Licet eadem de Pausania Lysandroque dicere, quorum rebus
gestis quamquam imperium Lacedaemoniis dilatatum putatur, tamen ne minima
quidem ex parte Lycurgi legibus et disciplinae conferendi sunt; quin etiam
ob has ipsas causas et parentiores habuerunt exercitus et fortiores. Mihi
quidem neque pueris nobis M. Scaurus C. Mario neque, cum uersaremur in re
publica, Q. Catulus Cn. Pompeio cedere uidebatur; parui enim sunt foris
arma, nisi est consilium domi. Nec plus Africanus, singularis et uir et
imperator, in exscindenda Numantia rei publicae profuit quam eodem tempore
P. Nasica priuatus, cum Ti. Gracchum interemit; quamquam haec quidem res
non solum ex domestica est ratione - attingit etiam bellicam, quoniam ui
manuque confecta est - sed tamen id ipsum est gestum consilio urbano sine
exercitu. Illud autem optimum est, in quod inuadi solere ab improbis et
inuidis audio:
cedant arma togae, concedat laurea laudi.
Vt enim alios omittam, nobis rem publicam gubernantibus nonne togae arma
cesserunt? Neque enim periculum in re publica fuit grauius umquam nec maius
otium. Ita consiliis diligentiaque nostra celeriter de manibus
audacissimorum ciuium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur gesta
imquam in bello tanta? Qui triumphus conferendus? Licet enim mihi, Marce
fili, apud te gloriari, ad quem et hereditas huius gloriae et factorum
imitatio pertinet. Mihi quidem certe uir abundans bellicis laudibus, Cn.
Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut diceret frustra se triumphum
tertium deportaturum fuisse, nisi meo in rem publicam beneficio ubi
triumpharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae fortitudines non
inferiores militaribus; in quibus plus etiam quam in his operae studiique
ponendum est.

XXIII. Omnino illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaerimus,
animi efficitur, non corporis uiribus. Exercendum tamen corpus et ita
afficiendum est, ut oboedire consilio rationique possit in exsequendis
negotiis et in labore tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum
est positum in animi cura et cogitatione; in quo non minorem utilitatem
afferunt, qui togati rei publicae praesunt, quam qui bellum gerunt. Itaque
eorum consilio saepe aut non suscepta aut confecta bella sunt, non numquam
etiam illata, ut M. Catonis bellum tertium Punicum, in quo etiam mortui
ualuit auctoritas. Qua re expetenda quidem magis est decernendi ratio quam
decertandi fortitudo, sed cauendum, ne id bellandi magis fuga quam
utilitatis ratione faciamus. Bellum autem ita suscipiatur, ut nihil aliud nisi pax quaesita
videatur. Fortis vero animi et constantis est non perturbari in rebus
asperis nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur, sed praesenti animo uti et
consilio nec a ratione discedere. Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est,
praecipere cogitatione futura et aliquanto ante constituere, quid accidere possit in
utramque partem et quid agendum sit, cum quid euenerit, nec committere, ut
aliquando dicendum sit: "Non putaram". Haec sunt opera magni animi et
excelsi et prudentia consilioque fidentis; temere autem in acie
uersari et manu cum hoste confligere immane quiddam et beluarum simile est;
sed cum tempus necessitasque postulat, decertandum manu est et mors
seruituti turpitudinique anteponenda.

XXIV. [De euertendis autem diripiendisque urbibus ualde considerandum est,
ne quid temere, ne quid crudeliter. Idque est uiri magni rebus agitatis
punire sontes, multitudinem conseruare, in omni fortuna recta atque honesta
retinere.] Vt enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas
anteponant, sic reperias multos, quibus periculosa et calida consilia et
quietis et cogitatis splendidiora et maiora uideantur. Numquam omnino
periculi fuga committendum est, ut inbelles timidique uideamur, sed
fugiendum illud etiam, ne offeramus nos periculis sine causa, quo esse
nihil potest stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda
medicorum est, qui leuiter aegrotantes leniter curant, grauioribus autem
morbis periculosas curationes et ancipites adhibere coguntur. Quare in
tranquillo tempestatem aduersam optare dementis est, subuenire autem
tempestati quauis ratione sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re
explicata boni quam addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones
partim his sunt, qui eas suscipiunt, partim rei publicae; itemque alii de
uita, alii de gloria et beniuolentia ciuium in discrimen uocantur.
Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula quam ad communia
dimicareque paratius de honore et gloria quam de ceteris commodis. Inuenti
autem multi sunt, qui non modo pecuniam, sed etiam uitam profundere pro
patria parati essent, idem gloriae iacturam ne minimam quidem facere
uellent, ne re publica quidem postulante; ut Callicratidas, qui, cum
Lacedaemoniorum dux fuisset Peloponnesiaco bello multaque fecisset egregie,
uertit ad extremum omnia, cum consilio non paruit eorum, qui classem ab
Arginusis remouendam nec cum Atheniensibus dimicandum putabant; quibus ille
respondit Lacedaemonios classe illa amissa aliam parare posse, se fugere
sine suo dedecore non posse. Atque haec quidem Lacedaemoniis plaga
mediocris, illa pestifera, qua cum Cleombrotus inuidiam timens temere cum
Epaminonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes corruerunt. Quanto Q. Maximus
melius, de quo Ennius:
unus homo nobis cunctando restituit rem.
Non enim rumores ponebat ante salutem.
Ergo postque magisque uiri nunc gloria claret.
Quod genus peccandi uitandum est etiam in rebus urbanis; sunt enim qui quod
sentiunt, etsi optimum sit, tamen inuidiae metu non audent dicere.

XXV. Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis praecepta
teneant: unum, ut utilitatem ciuium sic tueantur, ut, quaecumque agunt, ad
eam referant obliti commodorum suorum, alterum, ut totum corpus rei
publicae curent, ne, dum partem aliquam tuentur, reliquas deserant. Vt enim
tutela, sic procuratio rei publicae ad eorum utilitatem, qui commissi sunt,
non ad eorum, quibus commissa est, gerenda est. Qui autem parti ciuium
consulunt, partem neglegunt, rem perniciosissimam in cuiuitatem inducunt,
seditionem atque discordiam; ex quo euenit, ut alii populares, alii
studiosi optimi cuiusque uideantur, pauci uniuersorum. Hinc apud
Athenienses magnae discordiae, in nostra re publica non solum seditiones,
sed etiam pestifera bella ciuilia; quae grauis et fortis ciuis et in re
publica dignus principatu fugiet atque oderit tradetque se totum rei
publicae neque opes aut potentiam consectabitur totamque eam sic tuebitur,
ut omnibus consulat; nec uero criminibus falsis in odium aut inuidiam
quemquam uocabit omninoque ita iustitiae honestatique adhaerescet, ut, dum
ea conseruet, quamuis grauiter offendat mortemque oppetat potius, quam
deserat illa, quae dixi. Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio,
de qua praeclare apud eundem est Platonem "similiter facere eos, qui inter
se contenderent, uter potius rem publicam administraret, ut si nautae
certarent, quis eorum potissimum gubernaret". Idemque praecipit, ut "eos
aduersarios existimemus, qui arma contra ferant, non eos, qui suo iudicio
tueri rem publicam uelint", qualis fuit inter P. Africanum et Q. Metellum
sine acerbitate dissensio.
Nec uero audiendi qui grauiter inimicis irascendum putabunt idque magnanimi
et fortis uiri esse censebunt; nihil enim laudabilius, nihil magno et
praeclaro uiro dignius placabilitate atque clementia. In liberis uero
populis et in uiris aequabilitate exercenda etiam est facilitas et altitudo
animi quae dicitur, ne si irascamur aut intempestiue accedentibus aut
impudenter rogantibus in morositatem inutilem et odiosam incidamus. Et
tamen ita probanda est mansuetudo atque clementia, ut adhibeatur rei
publicae causa seueritas, sine qua administrari ciuitas non potest. Omnis
autem et animaduersio et castigatio contumelia uacare debet neque ad eius,
qui punitur aliquem aut uerbis fatigat, sed ad rei publicae utilitatem
referri. Cauendum est etiam ne maior poena quam culpa sit et ne isdem de
causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem. Prohibenda autem maxime
est ira in puniendo; numquam enim iratus qui accedet ad poenam
mediocritatem illam tenebit, quae est inter nimium et parum, quae placet
Peripateticis, et recte placet, modo ne laudarent iracundiam et dicerent
utiliter a natura datam. Illa uero omnibus in rebus repudianda est
optandumque, ut ii, qui praesunt rei publicae, legum similes sint, quae ad
puniendum non iracundia, sed aequitate ducuntur.

XXVI. Atque etiam in rebus prosperis et ad uoluntatem nostram fluentibus
superbiam magnopere, fastidium arrogantiamque fugiamus. Nam ut aduersas
res, sic secundas immoderate ferre leuitatis est, praeclaraque est
aequabilitas in omni uita et idem semper uultus eademque frons, ut de
Socrate idemque de C. Laelio accepimus. Philippum quidem Macedonum regem
rebus gestis et gloria superatum a filio, facilitate et humanitate uideo
superiorem fuisse. Itaque alter semper magnus, alter saepe turpissimus, ut
recte praecipere uideantur, qui monent, ut, quanto superiores simus, tanto
nos geramus summissius. Panaetius quidem Africanum auditorem et familiarem
suum solitum ait dicere, "ut equos propter crebras contentiones proeliorum
ferocitate exultantes domitoribus tradere soleant, ut iis facilioribus
possint uti, sic homines secundis rebus ecfrenatos sibique praefidentes
tamquam in gyrum rationis et doctrinae duci oportere, ut perspicerent rerum
humanarum imbecillitatem uarietatemque fortunae". Atque etiam in
secundissimis rebus maxime est utendum consilio amicorum iisque maior etiam
quam ante tribuenda auctoritas. Isdemque temporibus cauendum est ne
assentatoribus patefaciamus aures neue adulari nos sinamus, in quo falli
facile est; tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur; ex quo nascuntur
innumerabilia peccata, cum homines inflati opinionibus turpiter irridentur
et in maximis uersantur erroribus. Sed haec quidem hactenus. Illud autem
sic est iudicandum, maximas geri res et maximi animi ab iis, qui res
publicas regant, quod earum administratio latissime pateat ad plurimosque
pertineat; esse autem magni animi et fuisse multos etiam in uita otiosa,
qui aut inuestigarent aut conarentur magna quaedam seseque suarum rerum
finibus continerent aut interiecti inter philosophos et eos, qui rem
publicam administrarent, delectarentur re sua familiari, non eam quidem
omni ratione exaggerantes neque excludentes ab eius usu suos potiusque et
amicis impertientes et rei publicae, si quando usus esset. Quae primum bene
parta sit nullo neque turpi quaestu neque odioso, deinde augeatur ratione,
diligentia, parsimonia, tum quam plurimis, modo dignis, se utilem praebeat,
nec libidini potius luxuriaeque quam liberalitati et beneficentiae pareat.
Haec praescripta seruantem licet magnifice, grauiter animoseque uiuere,
atque etiam simpliciter, fideliter, uere erga hominem amice.

XXVII. Sequitur ut de una reliqua parte honestatis dicendum sit, in qua
uerencundia et quasi quidam ornatus uitae, temperantia et modestia omnisque
sedatio perturbationum animi et rerum modus cernitur. Hoc loco continetur
id, quod dici Latine decorum potest; Graece enim prepon dicitur [decorum].
Huius uis ea est, ut ab honesto non queat separari; nam et quod decet
honestum est et quod honestum est decet. Qualis autem differentia sit
honesti et decori, facilius intellegi quam explanari potest. Quicquid est
enim, quod deceat, id tum apparet, cum antegressa est honestas. Itaque non
solum in hac parte honestatis, de qua hoc loco disserendum est, sed etiam
in tribus superioribus quid deceat apparet. Nam et ratione uti atque
oratione prudenter et agere quod agas considerate omnique in re quid sit
ueri uidere et tueri decet, contraque falli, errare, labi, decipi tam
dedecet quam delirare et mente esse captum; et iusta omnia decora sunt,
iniusta contra, ut turpia, sic indecora. Similis est ratio fortitudinis;
quod enim uiriliter animoque magno fit, id dignum uiro et decorum uidetur,
quod contra, id ut turpe sic indecorum. Quare pertinet quidem ad omnem
honestatem hoc, quod dico, decorum, et ita pertinet, ut non recondita
quadam ratione cernatur, sed sit in promptu. Est enim quiddam, idque
intelligitur in omni uirtute, quod deceat; quod cogitatione magis a
uirtute potest quam re separari. Vt uenustas et pulchritudo corporis
secerni non potest a ualetudine, sic hoc, de quo loquimur, decorum totum
illud quidem est cum uirtute confusum, sed mente et cogitatione
distinguitur. Est autem eius descriptio duplex; nam et generale quoddam
decorum intellegimus, quod in omni honestate uersatur, et aliud huic
subiectum, quod pertinet ad singulas partes honestatis. Atque illud
superius sic fere definiri solet, decorum id esse, quod consentaneum sit
hominis excellentiae in eo, in quo natura eius a reliquis animantibus
differat. Quae autem pars subiecta generi est, eam sic definiunt ut id
decorum uelint esse, quod ita naturae consentaneum sit, ut in eo moderatio
et temperantia appareat cum specie quadam liberali.

XXVIII. Haec ita intellegi possumus existimare ex eo decoro, quod poetae
sequuntur, de quo alio loco plura dici solent. Sed tum seruare illud poetas,
quod deceat, dicimus, cum id quod quaque persona dignum est, et fit et
dicitur, ut si Aeacus aut Minos diceret: “oderint, dum metuantˇ±, aut:
“natis sepulchro ipse est parensˇ±, indecorum uideretur, quod eos fuisse
iustos accepimus; at Atreo dicente plausus excitantur; est enim digna
persona oratio. Sed poetae, quid quemque deceat, ex persona iudicabunt;
nobis autem personam imposuit ipsa natura magna cum excellentia
praestantiaque animantium reliquarum; quocirca poetae in magna uarietate
personarum etiam uitiosis quid conueniat et quid deceat
uidebunt, nobis autem cum a natura constantiae, moderationis, temperantiae,
uerecundiae partes datae sint cumque eadem natura doceat non neglegere,
quemadmodum nos aduersus homines geramus, efficitur ut et illud, quod ad
omnem honestatem pertinet, decorum quam late fusum sit appareat et hoc,
quod spectatur in uno quoque genere uirtutis. Vt enim pulchritudo corporis
apta compositione membrorum mouet oculos et delectat hoc ipso, quod inter
se omnes partes cum quodam lepore consentiunt, sic hoc decorum, quod elucet
in uita, mouet adprobationem eorum, quibuscum uiuitur, ordine et constantia
et moderatione dictorum omnium atque factorum. Adhibenda est igitur quaedam
reuerentia aduersus homines et optimi cuiusque et reliquorum; nam neglegere
quid de se quisque sentiat non solum arrogantis est, sed etiam omnino
dissoluti. Est autem quod differat in hominum ratione habenda inter
iustitiam et uerecundiam. Iustitiae partes sunt non uiolare homines,
uerecundiae non offendere, in quo maxime uis perspicitur decori. His igitur
expositis, quale sit id, quod decere dicimus, intellectum puto.
Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum habet uiam, quae deducit ad
conuenientiam conseruationemque naturae; quam si sequemur ducem, numquam
aberrabimus sequemurque et id, quod acutum et perspicax natura est, et id,
quod ad hominum consociationem accommodatum, et id, quod uehemens atque
forte. Sed maxima uis decori in hac inest parte, de qua disputamus; neque
enim solum corporis, qui ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi
motus probandi, qui item ad naturam accommodati sunt. Duplex est enim uis
animorum atque natura: una pars in appetitu posita est, quae est horme
Graece, quae hominem huc et illuc rapit, altera in ratione, quae docet et
explanat, quid faciendum fugiendumque sit. [Ita fit, ut ratio praesit,
appetitus obtemperet.

XXIX. Omnis autem actio uacare debet temeritate et neglegentia nec uero
agere quicquam, cuius non possit causam probabilem reddere; haec est enim
fere descriptio officii.] Efficiendum autem est, ut appetitus rationi
oboediant eamque neque praecurrant nec propter pigritiam aut ignauiam
deserant, sintque tranquilli atque omni animi perturbatione
careant; ex quo elucebit omnis constantia omnisque moderatio. Nam qui
appetitus longius euagantur et tamquam exultantes siue cupiendo siue
fuegiendo non satis a ratione retinentur, ii sine dubio finem et modum
transeunt; relinquunt enim et abiciunt oboedientiam nec rationi parent, cui
sunt subiecti lege naturae; a quibus non modo animi perturbantur, sed etiam
corpora. Licet ora ipsa cernere iratorum aut eorum, qui aut libidine aliqua
aut metu commoti sunt aut uoluptate nimia gestiunt; quorum omnium uultus,
uoces, motus statusque mutantur. Ex quibus illud intellegitur, ut ad
officii formam reuertamur, appetitus omnes contrahendos sedandosque esse
excitandamque animaduersionem et diligentiam, ut ne quid temere ac
fortuito, inconsiderate neglegenterque agamus. Neque enim ita generati a
natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse uideamur, ad seueritatem
potius et ad quaedam studia grauiora atque maiora. Ludo autem et ioco uti
illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris tum, cum grauibus
seriisque rebus satis fecerimus. Ipsumque genus iocandi non profusum nec
immodestum, sed ingenuum et facetum esse debet. Vt enim pueris non omnem
ludendi licentiam damus, sed eam, quae ab honestatis actionibus non sit
aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. Duplex omnino
est iocandi genus, unum inliberale, petulans, flagitiosum, obscenum,
alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo Plautus
noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam philosophorum Socraticorum
libri referti sunt, multaque multorum facete dicta, ut ea, quae a sene
Catone collecta sunt, quae uocant apophthegmata. Facilis igitur est
distinctio ingenui et inliberalis ioci. Alter est, si tempore fit, ut si
remisso animo, grauissimo homine dignus, alter ne libero quidem, si rerum
turpitudo adhibetur aut uerborum obscenitas. Ludendi etiam est quidam modus
retinendus, ut ne nimis omnia profundamus elatique uoluptate in aliquam
turpitudinem delabamur.

XXX. Suppeditant autem et campus noster et studia uenandi honesta exempla
ludendi. Sed pertinet ad omnem officii quaestionem semper in promptu habere,
quantum natura hominis pecudibus reliquisque beluis antecedat; illae nihil
sentiunt nisi uoluptatem ad eamque feruntur omni impetu, hominis autem mens
descendo alitur et cogitando, semper aliquid aut anquirit aut agit uidendique
et audiendi delectatione ducitur.
Quin etiam, si quis est paulo ad uoluptates propensior, modo ne sit ex
pecudum genere, sunt enim quidam homines non re sed nomine, sed si quis est
paulo erectior, quamuis uoluptate capiatur, occultat et dissimulat
appetitum uoluptatis propter uerecundiam. Ex quo intellegitur corporis
uoluptatem non satis esse dignam hominis praestantia eamque contemni et
reici oportere, sin sit quispiam, qui aliquid tribuat uoluptati, diligenter
ei tenendum esse eius fruendae modum. Itaque uictus cultusque corporis ad
ualetudinem referatur et ad uires, non ad uoluptatem. Atque etiam si
considerare uolumus, quae sit in natura nostra excellentia et dignitas,
intellegemus quam sit turpe diffluere luxuria et delicate ac molliter
uiuere, quamque honestum parce, continenter, seuere, sobrie.
Intellegendum etiam est duabus quasi nos a natura indutos esse personis;
quarum una communis est ex eo, quod omnes participes sumus rationis
praestantiaeque eius, qua antecellimus bestiis, a qua omne honestum
decorumque trahitur et ex qua ratio inueniendi officii exquiritur; altera
autem, quae proprie singulis est tributa. Vt enim in corporibus magnae
dissimilitudines sunt (alios uidemus uelocitate ad cursum, alios uiribus ad
luctandum ualere, itemque in formis aliis dignitatem inesse, aliis
uenustatem), sic in animis existunt maiores etiam uarietates. Erat in L.
Crasso, in L. Philippo multus lepos, maior etiam magisque de industria in
C. Caesare, L. filio; at isdem temporibus in M. Scauro et in M. Druso
adulescente singularis seueritas, in C. Laelio multa hilaritas, in eius
familiari Scipione ambitio maior, uita tristior. De Graecis autem dulcem et
facetum festiuique sermonis atque in omni oratione simulatorem, quem eirona
Graeci nominarunt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Periclem summam
auctoritatem consecutos sine ulla hilaritate. Callidum Hannibalem ex
Poenorum, ex nostris ducibus Q. Maximum accepimus, facile celare, tacere,
dissimulare, insidiari, praeripere hostium consilia; in quo genere Graeci
Themistoclem et Pheraeum Iasonem ceteris anteponunt, in primisque uersutum
et callidum factum Solonis, qui, quo et tutior eius uita esset et plus
aliquanto rei publicae prodesset, furere se simulauit. Sunt his alii multum
dispares, simplices et aperti, qui nihil ex occulto, nihil de insidiis
agendum putant, ueritatis cultores, fraudis inimici, itemque alii, qui
quiduis perpetiantur, cuiuis deseruiant, dum quod uelint consequantur, ut
Sullam et M. Crassum uidebamus. Quo in genere uersutissimum et
patientissimum Lacedaemonium Lysandrum accepimus, contraque Callicratidan,
qui praefectus classis proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermonibus:
talium quemque, quamuis praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse
uideatur; quod in Catulo, et in patre et in filio, idemque in Q. Mucio,
in Mancia uidimus. Audiui ex maioribus natu, hoc idem fuisse in P.
Scipione Nasica, contraque patrem eius, illum qui Ti. Gracchi conatus
perditos uindicauit, nullam comitatem habuisse sermonis ne Xenocratem
quidem seuerissimum philosophorum ob eamque rem ipsam magnum et clarum
fuisse. Innumerabiles aliae dissimilitudines sunt naturae morumque, minime
tamen uituperandorum.

XXXI. Admodum autem tenenda sunt sua cuique non uitiosa, sed tamen propria,
quo facilius decorum illud, quod quaerimus, retineatur. Sic enim est
faciendum, ut contra uniuersam naturam nihil contendamus, ea tamen
conseruata propriam nostram sequamur, ut etiamsi sint alia grauiora atque
meliora, tamen nos studia nostra nostrae naturae regula metiamur; neque
enim attinet naturae repugnare nec quicquam sequi, quod assequi non queas.
Ex quo magis emergit quale sit decorum illud, ideo quia nihil decet inuita
Minerua, ut aiunt, id est aduersante et repugnante natura. Omnino si
quicquam est decorum, nihil est profecto magis quam aequabilitas uniuersae
uitae, tum singularum actionum, quam conseruare non possis, si aliorum
naturam imitans omittas tuam. Vt enim sermone eo debemus uti, qui notus est
nobis, ne ut quidam Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur, sic in
actiones omnemque uitam nullam discrepantiam conferre debemus. Atque haec
differentia naturarum tantam habet uim, ut non numquam mortem sibi ipse
consciscere alius debeat, alius in eadem causa non debeat. Num enim alia in
causa M. Cato fuit, alia ceteri, qui se in Africa Caesari tradiderunt?
Atqui ceteris forsitan uitio datum esset, si se interemissent, propterea
quod lenior eorum uita et mores fuerant faciliores; Catoni cum incredibilem
tribuisset natura grauitatem, eamque ipse perpetua constantia roborauisset
semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriemdum potius
quam tyranni uultus aspiciendus fuit. Quam multa passus est Vlixes in illo
errore diuturno, cum et mulieribus, si Circe et Calypso mulieres
appellandae sunt, inseruiret et in omni sermone omnibus affabilem esse se
uellet. Domi uero etiam contumelias seruorum ancillarumque pertulit, ut ad
id aliquando, quod cupiebat, ueniret. At Aiax, quo animo traditur, milies
oppetere mortem quam illa perpeti maluisset. Quae contemplantes expendere
oportebit, quid quidque habeat sui, eaque moderari nec uelle experiri, quam
se aliena deceant; id enim maxime quemque decet, quod est cuiusque maxime
suum. Suum quisque igitur noscat ingenium acremque se et bonorum et
uitiorum suorum iudicem praebeat, ne scaenici plus quam nos uideantur
habere prudentiae. Illi enim non optumas, sed sibi accommodatissimas
fabulas eligunt; qui uoce freti sunt, Epigonos Medumque, qui gestu
Melanippam, Clytemestram, semper Rupilius, quem ego memini, Antiopam, non
saepe Aesopus Aiacem. Ergo histrio hoc uidebit in scaena, non uidebit
sapiens uir in uita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in iis potissimum
elaborabimus. Sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quae nostri
ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut ea,
si non decore, at quam minime indecore facere possimus; nec tam est
enitendum, ut bona, quae nobis data non sint, sequamur, quam ut uitia
fugiamus.

XXXII. Ac duabus iis personis, quas supra dixi, tertia adiungitur, quam
casus aliqui aut tempus imponit; quarta etiam, quam nobismet ipsi iudicio
nostro accommodamus. Nam regna, imperia, nobilitas, honores, diuitiae, opes
eaque, quae sunt his contraria, in casu sita temporibus gubernantur; ipsi
autem gerere quam personam uelimus, a nostra uoluntate proficiscitur.
Itaque se alii ad philosophiam, alii ad ius ciuile, alii ad eloquentiam
applicant, ipsarumque uirtutum in alia alius mauult excellere. Quorum uero
patres aut maiores aliqua gloria praestiterunt, ii student plerumque eodem
in genere laudis excellere, ut Q. Mucius P. f. in iure ciuili, Pauli filius
Africanus in re militari. Quidam autem ad eas laudes, quas a patribus
acceperunt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus eloquentia cumulauit
bellicam gloriam; quod idem fecit Timotheus, Cononis f., qui cum belli
laude non inferior fuisset quam pater, ad eam laudem doctrinae et ingenii
gloriam adiecit. Fit autem interdum ut non nulli, omissa imitatione
maiorum, suum quoddam institutum consequantur, maximeque in eo plerumque
elaborant ii, qui magna sibi proponunt obscuris orti maioribus. Haec igitur
omnia, cum quaerimus quid deceat, complecti animo et cogitatione debemus;
in primis autem constituendum est, quos nos et quales esse uelimus et in
quo genere uitae, quae deliberatio est omnium difficillima. Ineunte enim
adulescentia, cum est maxima imbecillitas consili, tum id sibi quisque
genus aetatis degendae constituit, quod maxime adamauit; itaque ante
implicatur aliquo certo genere cursuque uiuendi, quam potuit, quod optimum
esset, iudicare. Nam quod Herculem Prodicus dicit, ut est apud Xenophontem,
cum primum pubesceret, quod tempus a natura ad deligendum, quam quisque
uiam uiuendi sit ingressurus, datum est, exisse in solitudinem atque ibi
sedentem diu secum multumque dubitasse, cum duas cerneret uias, unam
Voluptatis, alteram Virtutis, utram ingredi melius esset, hoc Herculi,
Iouis satu edito, potuit fortasse contingere, nobis non item, qui imitamur
quos cuique uisum est, atque ad eorum studia institutaque impellimur.
Plerumque autem parentium praeceptis imbuti ad eorum consuetudinem moremque
deducimur; alii multitudinis iudicio feruntur, quaeque maiori parti
pulcherrima uidentur, ea maxime exoptant; non nulli tamen siue felicitate
quadam siue bonitate naturae sine parentium disciplina rectam uitae secuti
sunt uiam.

XXXIII. Illud autem maxime rarum genus est eorum, qui aut excellenti
ingenii magnitudine aut praeclara eruditione atque doctrina aut
utraque re ornati spatium etiam deliberandi habuerunt, quem potissimum
uitae cursum sequi uellent; in qua deliberatione ad suam cuiusque naturam
consilium est omne reuocandum. Nam cum in omnibus quae aguntur, ex eo,
quomodo quisque natus est, ut supra dictum est, quid deceat exquirimus, tum
in tota uita constituenda multo est eius rei cura maior adhibenda, ut
constare in perpetuitate uitae possimus nobismet ipsis nec in ullo officio
claudicare. Ad hanc autem rationem quoniam maximam uim natura habet,
fortuna proximam, utriusque omnino habenda ratio est in deligendo genere
uitae, sed naturae magis; multo enim et firmior est et constantior, ut
fortuna non numquam tamquam ipsa mortalis cum immortali natura pugnare
uideatur. Qui igitur ad naturae suae non uitiosae genus consilium uiuendi
omne contulerit, is constantiam teneat (id enim maxime decet), nisi forte
se intellexerit errasse in deligendo genere uitae. Quod si acciderit,
potest autem accidere, facienda morum institutorumque mutatio est. Eam
mutationem si tempora adiuuabunt, facilius commodiusque faciemus; sin
minus, sensim erit pedetemptimque faciendum, ut amicitias, quae minus
delectent et minus probentur, magis decere censent sapientes sensim diluere
quam repente praecidere. Commutato autem genere uitae omni ratione curandum
est ut id bono consilio fecisse uideamur. Sed quoniam paulo ante dictum est
imitandos esse maiores, primum illud exceptum sit, ne uitia sint imitanda,
deinde si natura non feret ut quaedam imitari possit (ut superioris
filius Africani, qui hunc Paulo natum adoptauit, propter infirmitatem
ualetudinis non tam potuit patris similis esse, quam ille fuerat sui), si
igitur non poterit siue causas defensitare siue populum contionibus tenere
siue bella gerere, illa tamen praestare debebit, quae erunt in ipsius
potestate, iustitiam, fidem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, quo
minus ab eo id, quod desit, requiratur. Optima autem hereditas a patribus
traditur liberis omnique patrimonio praestantior gloria uirtutis rerumque
gestarum, cui dedecori esse nefas et uitium iudicandum est.

XXXIV. Et quoniam officia non eadem disparibus aetatibus tribuuntur aliaque
sunt iuuenum, alia seniorum, aliquid etiam de hac distinctione dicendum
est. Est igitur adulescentis maiores natu uereri exque iis deligere optimos
et probatissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur; ineuntis enim
aetatis inscitia senum constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem
haec aetas a libidinibus arcenda est exercendaque in labore patientiaque et
animi et corporis, ut eorum et in bellicis et in ciuilibus officiis uigeat
industria. Atque etiam cum relaxare animos et dare se iucunditati uolent,
cauenant intemperantiam, meminerint uerecundiae, quod erit facilius, si
ne in eiusmodi quidem rebus maiores natu nolint interesse. Senibus autem
labores corposis munuendi, exercitationes animi etiam augendae uidentur,
danda uero opera, ut et amicos et iuuentutem et maxime rem publicam
consilio et prudentia quam plurimum adiuuent. Nihil autem magis cauendum
est senectuti quam ne languori se desidiaeque dedat; luxuria uero cum omni
aetati turpis tum senectuti foedissima est. Sin autem etiam libidinum
intemperantia accessit, duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus
concipit et facit adulescentium impudentiorem intemperantiam.
Ac ne illud quidem alienum est, de magistratuum, de priuatorum, de
ciuium, de peregrinorum officiis dicere. Est igitur proprium munus
magistratus intellegere se gerere personam ciuitatis debereque eius
dignitatem et decus sustinere, seruare leges, iura describere, ea fidei
suae commissa meminisse. Priuatum autem oportet aequo et pari cum ciuibus
iure uiuere neque summissum et abiectum neque se ecferentem, tum in re
publica ea uelle, quae tranquilla et honesta sint; talem enim solemus et
sentire bonum ciuem et dicere. Peregrini autem atque incolae officium est
nihil praeter suum negotium agere, nihil de alio anquirere minimeque esse
in aliena re publica curiosum. Ita fere officia reperientur, cum quaeretur
quid deceat et quid aptum sit personis, temporibus, aetatibus. Nihil est
autem quod tam deceat, quam in omni re gerenda consilioque capiendo seruare
constantiam.

XXXV. Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, dictis, in corporis
denique motu et statu cernitur idque positum est in tribus rebus,
formositate, ordine, ornatu ad actionem apto, difficilibus ad eloquendum,
sed satis erit intellegi, in his autem tribus continetur cura etiam illa,
ut probemur iis, quibuscum apud quosque uiuamus, his quoque de rebus pauca
dicantur. Principio corporis nostri magnam natura ipsa uidetur habuisse
rationem, quae formam nostram reliquamque figuram, in qua esset species
honesta, eam posuit in promptu, quae partes autem corporis ad naturae
necessitatem datae aspectum essent deformem habiturae atque turpem, eas
contexit atque abdidit. Hanc naturae tam diligentem fabricam imitata est
homimum uerencundia. Quae enim natura occultauit, eadem omnes, qui sana
mente sunt, remouent ab oculis ipsique necessitati dant operam ut quam
occultissime pareant; quarumque partium corporis usus sunt necessarii, eas
neque partes neque earum usus suis nominibus appellant, quodque facere non
turpe est, modo occulte, id dicere obscenum est. Itaque nec actio rerum
illarum aperta petulantia uacat nec orationis obscenitas.
Nec uero audiendi sunt Cynici, aut si qui fuerunt Stoici
paene Cynici, qui reprehendunt et irrident, quod ea, quae re turpia non
sint, uerbis flagitiosa ducamus, illa autem, quae turpia sunt, nominibus
appellemus suis. Latrocinari, fraudare, adulterare re turpe est, sed
dicitur non obscene; liberis dare operam re honestum est, nomine obscenum;
pluraque in eam sententiam ab eisdem contra uerecundiam disputantur. Nos
autem naturam sequamur et ab omni, quod abhorret ab oculorum auriumque
approbatione, fugiamus; status, incessus, sessio, accubitio, uultus, oculi,
manuum motus teneat illud decorum. Quibus in rebus duo maxime sunt
fugienda, ne quid effeminatum aut molle et ne quid durum aut rusticum sit.
Nec uero histrionibus oratoribusque concedendum est, ut iis haec apta sint,
nobis dissoluta. Scaenicorum quidem mos tantam habet uetere disciplina
uerecundiam, ut in scaenam sine subligaculo prodeat nemo; uerentur enim,
ne, si quo casu euenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, aspiciantur
non decore. Nostro quidem more cum parentibus puberes filii, cum soceris
generi non lauantur. Retinenda igitur est huius generis uerecundia, praesertim
natura ipsa magistra et duce.

XXXVI. Cum autem pulchritudinis duo genera sint, quorum in altero
uenustas sit, in altero dignitas, uenustatem muliebrem ducere
debemus, dignitaem uirilem. Ergo et a forma remoueatur omnis uiro non
dignus ornatus, et huic simile uitium in gestu motuque caueatur. Nam et
palaestrici motus sunt saepe odiosiores et histrionum nonnulli gestus
ineptiis non uacant, et in utroque genere quae sunt recta et simplicia
laudantur. Formae autem dignitas coloris bonitate tuenda est, color
exercitationibus corporis. Adhibenda praeterea munditia est non odiosa
neque exquisita nimis, tantum quae fugiat agrestem et inhumanam
neglegentiam. Eadem ratio est habenda uestitus, in quo, sicut in plerisque
rebus, mediocritas optima est. Cauendum autem est, ne aut tarditatibus
utamur in ingressu mollioribus, ut pomparum ferculis similes esse
uideamur, aut in festinationibus suscipiamus nimias celeritates, quae cum
fiunt, anhelitus mouentur, uultus mutantur, ora torquentur; ex quibus magna
significatio fit non adesse constantiam. Sed multo etiam magis elaborandum
est, ne animi motus a natura recedant, quod assequemur, si cauebimus ne in
perturbationes atque exanimationes incidamus et si attentos animos ad
decoris conseruationem tenebimus. Motus autem animorum duplices sunt,
alteri cogitationis, alteri appetitus; cogitatio in uero exquirendo maxime
uersatur, appetitus impellit ad agendum. Curandum est igitur, ut
cogitatione ad res quam optimas utamur, appetitum rationi oboedientem
praebeamus.

XXXVII. Et quoniam magna uis orationis est eaque duplex, altera
contentionis, altera sermonis, contentio disceptationibus tribuatur
iudiciorum, contionum, senatus, sermo in circulis, disputationibus,
congressionibus familiarium uersetur, sequtur etiam conuiuia. Contentionis
praecepta rhetorum sunt, nulla sermonis, quamquam haud scio an possint haec
quoque esse. Sed discentium studiis inueniuntur magistri, huic autem qui
studeant sunt nulli, rhetorum turba referta omnia; quamquam, quae uerborum
sententiarumque praecepta sunt, eadem ad sermonem pertinebunt. Sed cum
orationis indicem uocem habeamus, in uoce autem duo sequamur, ut clara sit,
ut suauis, utrumque omnino a natura petundum est, uerum alterum exercitatio
augebit, alterum imitatio presse loquentium et leniter. Nihil fuit in
Catulis, ut eos exquisito iudicio putares uti litterarum, quamquam erant
litterati; se et alii; hi autem optime uti lingua Latina putabantur; sonus
erat dulcis, litterae neque expressae, neque oppressae, ne aut obscurum
esset aut putidum, sine contentione uox nec languens nec canora. Vberior
oratio L. Crassi nec minus faceta, sed bene loquendi de Catulis opinio non
minor. Sale uero et facetiis Caesar, Catuli patris frater, uicit omnes, ut
in illo ipso forensi genere dicendi contentiones aliorum sermone uinceret.
In omnibus igitur his elaborandum est, si in omni re quid deceat
exquirimus. Sit ergo hic sermo, in quo Socratici maxime excellunt, lenis
minimeque pertinax, insit in eo lepos; nec uero, tamquam in possessionem
suam uenerit, excludat alios, sed cum reliquis in rebus tum in sermone
communi uicissitudinem non iniquam putet; ac uideat in primis, quibus de
rebus loquatur, si seriis, seueritatem adhibeat, si iocosis, leporem; in
primisque prouideat, ne sermo uitium aliquod indicet inesse in moribus;
quod maxime tum solet euenire, cum studiose de absentibus detrahendi causa
aut per ridiculum aut seuere maledice contumelioseque dicitur. Habentur
autem plerumque sermones aut de domesticis negotiis aut de re publica aut
de artium studiis atque doctrina. Danda igitur opera est ut, etiamsi
aberrare ad alia coeperit, ad haec reuocetur oratio, sed utcumque aderunt;
neque enim isdem de rebus nec omni tempore nec similiter delectamur.
Animaduertendum est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut
incipiendi ratio ferit, ita sit desinendi modus.

XXXVIII. Sed quo modo in omni uita rectissime praecipitur, ut
perturbationes fugiamus, id est motus animi nimios rationi non obtemperantes,
sic eiusmodi motibus sermo debet uacare, ne aut ira existat aut cupiditas
aliqua aut pigritia aut ignauia aut tale aliquid appareat, maximeque curandum
est, ut eos, quibuscum sermonem conferemus, et uereri et diligere uideamur.
Obiurgationes etiam nonnumquam incidunt necessariae, in quibus utendum est
fortasse et uocis contentione maiore et uerborum grauitate acriore, id
agendum etiam, ut ea facere uideamur irati. Sed ut ad urendum et secandum,
sic ad hoc genus castigandi raro inuitique ueniemus, nec umquam nisi
necessario, si nulla reperietur alia medicina; sed tamen ira procul absit,
cum qua nihil recte fieri, nihil considerate potest. Magnam autem partem
clementi castigatione licet uti, grauitate tamen adiuncta, ut et seueritas
adhibeatur et contumelia repellatur, atque etiam illud ipsum, quod acerbitatis
habet obiurgatio, significandum est ipsius id causa, qui obiurgetur, esse
susceptum. Rectum est autem etiam in illis contentionibus, quae cum
inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, tamen grauitatem
retinere, iracundiam pellere; quae enim cum aliqua perturbatione
fiunt, ea nec constanter fieri possunt neque iis, qui adsunt, probari.
Deforme etiam est de se ipsum praedicare, falsa praesertim, et cum
inrisione audientium imitari militem gloriosum.

XXXIX. Et quoniam omnia persequimur, uolumus quidem certe, dicendum est
etiam, qualem hominis honorati et principis domum placeat esse, cuius finis
est usus, ad quem accommodanda est aedificandi descriptio et tamen
adhibenda commoditatis dignitatisque diligentia. Cn. Octauio, qui primus ex
illa familia consul factus est, honori fuisse accepimus, quod praeclaram
aedificasset in Palatio et plenam dignitatis domum, quae cum uulgo
uiseretur, suffragata domino, nouo homini, ad consulatum putabatur. Hanc
Scaurus demolitus accessionem adiunxit aedibus. Itaque ille in suam domum
consulatum primus attulit, hic, summi et clarissimi uiri filius, in domum
multiplicatam non repulsam solum rettulit, sed ignominiam etiam et
calamitatem. Ornanda enim est dignitas domo, non ex domo tota quaerenda,
nec domo dominus, sed domino domus honestanda est, et, ut in ceteris
habenda ratio non sua solum, sed etiam aliorum, sic in domo clari hominis,
in quam et hospites multi recipiendi et admittenda hominum cuiusque modi
multitudo, adhibenda cura est laxitatis. Aliter ampla domus dedecori saepe
domino est, si est in ea solitudo, et maxime, si aliquando alio domino
solita est frequentari. Odiosum est enim, cum a praetereuntibus dicitur:
“o domus antiqua, hei quam dispari
dominare domino!ˇ±
quod quidem his temporibus in multis licet dicere. Cauendum autem est,
praesertim si ipse aedifices, ne extra modum sumptu et magnificentia
prodeas, quo in genere multum mali etiam in exemplo est. Studiose enim
plerique praesertim in hanc partem facta principum imitantur, ut L.
Luculli, summi uiri, uirtutem quis? At quam multi uillarum magnificentiam
imitati! Quarum quidem certe est adhibendus modus ad mediocritatemque
reuocandus. Eademque mediocritas ad omnem usum cultumque uitae transferenda
est. Sed haec hactenus.
In omni autem actione suscipienda tria sunt tenenda, primum ut appetitus
rationi pareat, quo nihil est ad officia conseruanda accommodatius, deinde
ut animaduertatur, quanta illa res sit, quam efficere uelimus, ut neue
maior neue minor cura et opera suscipiatur, quam causa postulet; tertium
est, ut caueamus, ut ea, quae pertinent ad liberalem speciem et dignitatem,
moderata sint. Modus autem est optimus decus ipsum tenere, de quo ante
diximus, nec progre di longius. Horum tamen trium praestantissimum est
appetitum obtemperare rationi.

XL. Deinceps de ordine rerum et de opportunitate temporum dicendum est.
Haec autem scientia continentur ea, quam Graeci eutaxian nominant, non
hanc, quam interpretamur modestiam, quo in uerbo modus inest, sed illa est
eutaxia, in qua intellegitur ordinis conseruatio. Itaque, ut eandem nos
modestiam appellemus, sic definitur a Stoicis, ut modestia sit scientia
rerum earum, quae agentur aut dicentur, loco uso collocandarum. [Ita
uidetur eandem uis ordinis et collocationis fore; nam et ordinem sic
definiunt, compositionem rerum aptis et accommodatis locis.] Locum autem
actionis opportunitatem temporis esse dicunt; tempus autem actionis
opportunum Graece eukairia, Latine appellatur occasio. Sic fit, ut modestia
haec, quam ita interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis
idoneorum ad agendum temporum. Sed potest eadem esse prudentiae definitio,
de qua principio diximus; hoc autem loco de moderatione et temperantia et
harum similibus uirtutibus quaerimus. Itaque quae erant prudentiae propria
suo loco dicta sunt; quae autem harum uirtutum, de quibus iam diu loquimur,
quae pertinent ad uerecundiam et ad eorum approbationem, quibuscum uiuimus,
nunc dicenda sunt.
Talis est igitur ordo actionum adhibendus, ut, quemadmodum in oratione
constanti, sic in uita omnia sint apta inter se et conuenientia; turpe enim
ualdeque uitiosum in re seuera conuiuio digna aut delicatum aliquem inferre
sermonem. Bene Pericles, cum haberet collegam in praetura Sophoclem poetam
iique de communi officio conuenissent et casu formosus puer praeteritet
dixissetque Sophocles: "O puerum pulchrum, Pericle!" "At enim praetorem,
Sophocle, decet non solum manus sed etiam oculos abstinentes habere". Atqui
hoc idem Sophocles si in athletarum probatione dixisset, iusta
reprehensione caruisset. Tanta uis est et loci et temporis. Vt si qui, cum
causam sit acturus, in itinere aut in ambulatione secum ipse meditetur, aut
si quid aliud attentius cogitet, non reprehendatur, at hoc idem si in
conuiuio faciat, inhumanus uideatur inscitia temporis. Sed ea, quae multum
ab humanitate discrepant, ut si qui in foro cantet aut si qua est alia
magna peruersitas, facile apparet nec magnopere admonitionem et praecepta
desiderat; quae autem parua uidentur esse delicta neque a multis intellegi
possunt, ab his est diligentius declinandum. Vt in fidibus aut tibiis,
quamuis paulum discrepent, tamen id a sciente animaduerti solet, sic
uidendum est in uita ne forte quid discrepet, uel multo etiam magis, quo
maior et melior actionum quam sonorum concentus est.

XLI. Itaque, ut in fidibus musicorum aures uel minima sentiunt, sic nos,
si acres ac diligentes esse uolumus animaduersores uitiorum, magna saepe
intellegemus ex paruis. Ex oculorum optutu, superciliorum aut remissione
aut contractione, ex maestitia, ex hilaritate, ex risu, ex locutione, ex
reticentia, ex contentione uocis, ex summissione, ex ceteris similibus
facile iudicabimus, quid eorum apte fiat, quid ab officio naturaque
discrepet. Quo in genere non est incommodum, quale quidque eorum sit, ex
aliis iudicare, ut, si quid non deceat illos, uitemus ipsi. Fit enim nescio
quomodo ut magis in aliis cernamus, quam in nobismet ipsis, si quid
delinquitur. Itaque facillime corriguntur in discendo, quorum uitia
imitantur emendandi causa magistri. Nec uero alienum est ad ea eligenda,
quae dubitationem afferunt, adhibere doctos homines uel etiam usu peritos
et, quid iis de quoque officii genere placeat, exquirere (maior enim pars
eo fere deferri solet, quo a natura ipsa deducitur). In quibus uidendum
est, non modo quid quisque loquatur, sed etiam quid quisque sentiat atque
etiam de qua causa quisque sentiat. Vt enim pictores et ii qui signa
fabricantur et uero etiam poetae suum quisque opus a uulgo considerari
uult, ut si quid reprehensum sit a pluribus, id corrigatur, iique et secum
et ex aliis quid in eo peccatum sit exquirunt, sic aliorum iudicio permulta
nobis et facienda et non facienda et mutanda et corrigenda sunt. Quae uero
more agentur instituisque ciuilibus, de his nihil est praecipiendum; illa
enim ipsa praecepta sunt, nec quemquam hoc errore duci oportet, ut si quid
Socrates aut Aristippus contra morem consuetudinemque ciuilem fecerint
locutiue sint, idem sibi arbitretur licere; magnis illi et diuinis bonis
hanc licentiam assequebantur. Cynicorum uero ratio tota est eicienda: est
enim inimica uerecundiae, sine qua nihil rectum esse potest, nihil
honestum. Eos autem, quorum uita perspecta in rebus honestis atque magnis
est, bene de re publica sentientes ac bene meritos aut merentes sicut
aliquo honore aut imperio affectos obseruare et colere debemus, tribuere
etiam multum senectuti, cedere iis, qui magistratum habebunt, habere
dilectum ciuis et peregrini in ipsoque peregrino priuatimne an publice
uenerit. Ad summam, ne agam de singulis, communem totius generis hominum
conciliationem et consociationem colere, tueri, seruare debemus.

XLII. Iam de artificiis et quaestibus, qui liberales habendi, qui sordidi
sint, haec fere accepimus. Primum improbantur ii quaestus, qui in odia
hominum incurrunt, ut portitorum, ut feneratorum. Inliberales autem et
sordidi quaestus mercennariorum omnium, quorum operae, non quorum artes
emuntur; est enim in illis ipsa merces auctoramentum seruitutis. Sordidi
etiam putandi, qui mercantur a mercatoribus, quod statim uendant; nihil
enim proficiant, nisi admodum mentiantur; nec uero est quicquam turpius
uanitate. Opificesque omnes in sordida arte uersantur; nec enim quicquam
ingenuum habere potest officina. Minimeque artes eae probandae, quae
ministrae sunt uoluptatum “cetarii, lanii, coqui, fartores, piscatoresˇ±,
ut ait Terentius; adde huc, si placet, unguentarios, saltatores, totumque
ludum talarium. Quibus autem artibus aut prudentia maior inest aut non
mediocris utilitas quaeritur, ut medicima, ut architectura, ut doctrina
rerum honestarum, eae sunt iis, quorum ordini conueniunt, honestae.
Mercatura autem, si tenuis est, sordida putanda est; sin magna et copiosa,
multa undique apportans multisque sine uanitate impertiens, non est admodum
uituperanda; atque etiam si satiata quaestu uel contenta potius, ut saepe
ex alto in portum, ex ipso se portu in agros possessionesque contulit,
uidetur iure optimo posse laudari. Omnium autem rerum, ex quibus aliquid
adquiritur, nihil est agri cultura melius, nihil uberius, nihil dulcius,
nihil homine, nihil libero dignius; de qua quoniam in Catone Maiore satis
multa diximus, illinc assumes quae ad hunc locum pertinebunt.

XLIII. Sed ab iis partibus, quae sunt honestatis, quem ad modum officia
ducerentur, satis expositum uidetur. Eorum autem ipsorum, quae honesta
sunt, potest incidere saepe contentio et comparatio, de duobus honestis
utrum honestius, qui locus a Panaetio est praetermissus. Nam cum omnis
honestas manet a partibus quattuor, quarum una sit cognitionis, altera
communitatis, tertia magnanimitatis, quarta moderationis, haec in deligendo
officio saepe inter se comparentur necesse est. Placet igitur aptiora esse
naturae ea officia, quae ex communitate, quam ea, quae ex cognitione
ducantur, idque hoc argumento confirmari potest, quod, si contigerit ea
uita sapienti, ut omnium rerum affluentibus copiis quamuis omnia, quae
cognitione digna sint, summo otio secum ipse consideret et contempletur,
tamen si solitudo tanta sit, ut hominem uidere non possit, excedat e uita.
Princepsque omnium uirtutum illa sapientia, quam sophian Graeci uocant
(prudentiam enim, quam Graeci phronesin dicunt, aliam quandam
intellegimus, quae est rerum expetendarum fugiendarumque scientia); illa
autem sapientia, quam principem dixi, rerum est diuinarum et humanarum
scientia, in qua continetur deorum et hominum communitas et societas inter
ipsos; ea si maxima est, ut est, certe necesse est, quod a communitate
ducatur officium, id esse maximum. Etenim cognitio contemplatioque
naturae manca quodam modo atque inchoata sit, si nulla actio rerum
consequatur. Ea autem actio in hominum commodis tuendis maxime cernitur;
pertinet igitur ad societatem generis humani; ergo haec cognitioni
anteponenda est.
Atque id optimus quisque reapse ostendit et iudicat. Quis enim est tam
cupidus in perspicienda cognoscendaque rerum natura, ut, si ei tractanti
contemplantique res cognitione dignissimas subito sit allatum periculum
discrimenque patriae, cui subuenire opitularique possit, non illa omnia
relinquat atque abiciat, etiamsi dinumerare se stellas aut metiri mundi
magnitudinem posse arbitretur? Atque hoc idem in parentis, in amici re aut
periculo fecerit. Quibus rebus intellegitur studiis officiisque scientiae
praeponenda esse officia iustitiae, quae pertinent ad hominum utilitatem,
qua nihil homini esse debet antiquius.

XLIV. Atque illi, quorum studia uitaque omnis in rerum cognitione uersata
est, tamen ab augendis hominum utilitatibus et commodis non recesserunt.
Nam et erudierunt multos, quo meliores ciues utilioresque rebus suis publicis
essent, ut Thebanum Epaminondam Lysis Pythagoreus, Syracosium Dionem Plato
multique multos, nosque ipsi, quicquid ad rem publicam attulimus, si modo
aliquid attulimus, a doctoribus atque doctrina instructi ad eam et ornati
accessimus. Neque solum uiui atque praesentes studiosos discendi erudiunt
atque docent, sed hoc idem etiam post mortem monumentis litterarum
assequuntur. Nec enim locus ullus est praetermissus ab iis, qui ad leges,
qui ad mores, qui ad disciplinam rei publicae pertineret, ut otium suum ad
nostrum negotium contulisse uideantur. Ita illi ipsi doctrinae studiis et
sapientiae dediti ad hominum utilitatem suam intellegentiam prudentiamque
potissimum conferunt; ob eamque etiam causam eloqui copiose, modo prudenter,
melius est quam uel acutissime sine eloquentia cogitare, quo cogitatio in se
ipsa uertitur, eloquentia complectitur eos, quibuscum communitate iuncti
sumus. Atque ut apium examina non fingendorum fauorum causa congregantur, se,
cum congregabilia natura sint, fingunt fauos, sic homines, ac multo etiam
magis natura congregati adhibent agendi cogitandique sollertiam. Itaque, nisi
ea uirtus, quae constat ex hominibus tuendis, id est ex societate generis
humani, attingat cognitionem rerum, soliuaga cognitio et ieiuna uidatur,
itemque magnitudo animi remota cummunitate coniunctioneque humana feritas
sit quaedam et immanitas. [Ita fit, ut uincat cognitionis studium
consociatio hominum atque communitas.] Nec uerum est quod dicitur a
quibusdam, propter necessitatem uitae, quod ea, quae natura desideraret,
consequi sine aliis atque efficere non possemus, idcirco initam esse cum
hominibus communitatem et societatem; quodsi omnia nobis, quae ad uictum
cultumque pertinent, quasi uirgula diuina, ut aiunt, suppeditarentur, tum
optimo quisque ingenio, negotiis omnibus omissis, totum se in cognitione et
scientia collocaret. Non est ita: nam et solitudinem fugeret et socium
studii quaereret, tum docere, tum discere uellet, tum audire, tum dicere.
Ergo omne officium, quod ad coniunctionem homimum et ad societatem tuendam
ualet, anteponendum est illi officio, quod cognitione et scientia
continetur.

XLV. Illud forsitan quaerendum sit, num haec communitas, quae maxime est apta
naturae, sit etiam moderationi modestiaeque semper anteponenda. Non placet;
sunt enim quaedam partim ita foeda, partim ita flagitiosa, ut ea ne
conseruande quidem patriae causa sapiens facturus sit. Ea Posidonius
collegit permulta, sed ita taetra quaedam, ita obscena, ut dictu quoque
uideantur turpia. Haec igitur non suscipiet rei publicae causa, ne res
publica quidem pro se suscipi uolet. Sed hoc commodius se res habet, quod
non potest accidere tempus, ut intersit rei publicae quicquam illorum
facere sapientem. Quare hoc quidem effectum sit, in officiis deligendis hoc
genus officiorum excellere, quod teneatur hominum societate. Etenim
cognitionem prudentiamque sequetur considerata actio; ita fit, ut agere
considerate pluris sit quam cogitare prudenter. Atque haec quidem
hactenus. Patefactus enim locus est ipse, ut non difficile sit in
exquirendo officio quid cuique sit praeponendum uidere. In ipsa autem
communitate sunt gradus officiorum, ex quibus quid cuique praestet
intellegi possit, ut prima diis immortalibus, secunda patriae, tertia
parentibus, deinceps gradatim reliquis debeantur. Quibus ex rebus breuiter
disputatis intellegi potest non solum id homines solere dubitare,
honestumne an turpe sit, sed etiam duobus propositis honestis utrum
honestius sit. Hic locus a Panaetio est, ut supra dixi, praetermissus. Sed
iam ad reliqua pergamus.


LIBER II

I. Quemadmodum officia ducerentur ab honestate, Marce fili, atque ab omni
genere uirtutis, satis explicatum arbitror libro superiore. Sequitur ut
haec officiorum genera persequar, quae pertinent ad uitae cultum et ad
earum rerum, quibus utuntur homines, facultatem, ad opes, ad copias; in
quo tum quaeri dixi, quid utile, quid inutile, tum ex utilibus quid utilius
aut quid maxime utile. De quibus dicere adgrediar, si pauca prius de
instituto ac de iudicio meo dixero. Quamquam enim libri nostri complures
non modo ad legendi, sed etiam ad scribendi studium excitauerunt, tamen
interdum uereor ne quibusdam bonis uiris philosophiae nomen sit inuisum
mirenturque in ea tantum me operae et temporis ponere. Ego autem quam diu
res publica per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, omnes curas
cogitationesque in eam conferebam; cum autem dominatu unius omnia
tenerentur neque esset usquam consilio aut auctoritati locus, socios
denique tuendae rei publicae summos uiros amisissem, nec me angoribus
dedidi, quibus essem confectus, nisi iis restitissem, nec rursum indignis
homine docto uoluptatibus. Atque utinam res publica stetisset quo coeperat
statu nec in homines non tam commutandarum quam euertendarum rerum cupidos
incidisset! Primum enim, ut stante re publica facere solebamus, in agendo
plus quam in scribendo operae poneremus, deinde ipsis scriptis non ea, quae
nunc, sed actiones nostras mandaremus, ut saepe fecimus. Cum autem res
publica, im qua omnis mea cura, cogitatio, opera poni solebat, nulla esset
omnino, illae scilicet litterae conticuerunt forenses et senatoriae. Nihil
agere autem cum animus non posset, in his studiis ab initio uersatus
aetatis existimaui honestissime molestias posse deponi, si me ad
philosophiam rettulissem: cui cum multum adulescens discendi causa temporis
tribuissem, posteaquam honoribus inseruire coepi meque totum rei publicae
tradidi, tantum erat philosophiae loci, quantum superfuerat amicorum et rei
publicae temporibus; id autem omne consumebatur in legendo, scribendi otium
non erat.

II. Maximis igitur in malis hoc tamen boni assecuti uidemur, ut
ea litteris mandaremus, quae nec erant satis nota nostris et erant
cognitione dignissima. Quid enim est, per deos, optabilius sapientia, quid
praestantius, quid homini melius, quid homine dignius? Hanc igitur qui
expetunt philosophi nominantur, nec quicquam aliud est philosophia, si
interpretari uelis, praeter studium sapientiae; sapientia autem est, ut a
ueteribus philosophis definitum est, rerum diuinarum et humanarum
causarumque, quibus eae res continentur, scientia, cuius studium qui
uituperat haud sane intellego quidnam sit quod laudandum putet. Nam siue
oblectatio quaeritur animi requiesque curarum, quae conferri cum eorum
studiis potest, qui semper aliquid anquirunt, quod spectet et ualeat ab
bene beateque uiuendum? Siue ratio constantiae uirtutisque ducitur, aut
haec ars est aut nulla omnino, per quam eas assequamur. Nullam dicere
maximarum rerum artem esse, cum minimarum sine arte nulla sit, hominum est
parum considerate loquentium atque in maximis rebus errantium. Si autem est
aliqua disciplina uirtutis, ubi ea quaeretur, cum ab hoc discendi genere
discesseris? Sed haec, cum ad philosophiam cohortamur, accuratius disputari
solent, quod alio quodam libro fecimus; hoc autem tempore tantum nobis
declarandum fuit, cur orbati rei publicae muneribus ad hoc nos studium
potissimum contulissemus. Occurritur autem nobis, et quidem a doctis et
eruditis quaerentibus, satisne constanter facere uideamur, qui, cum percipi
nihil posse dicamus, tamen et aliis de rebus disserere soleamus et hoc ipso
tempore praecepta officii persequamur. Quibus uellem satis cognita esset
nostra sententia. Non enim sumus ii, quorum uagetur animus errore nec
habeat umquam quid sequatur; quae enim esset ista mens uel quae uita
potius, non modo disputandi, sed etiam uiuendi ratione sublata? Nos autem,
ut celeri alia certa, alia incerta esse dicunt, sic ab his dissentientes
alia probabilia, contra alia dicimus. Quid est igitur, quod me impediat ea,
quae probabilia mihi uideantur, sequi, quae contra, improbare atque
adfirmandi arrogantiam uitantem fugere temeritatem, quae a sapientia
dissidet plurimum? Contra autem omnia disputatur a nostris, quod hoc ipsum
probabile elucere non posset, nisi ex utraque parte causarum esset facta
contentio. Sed haec explanata sunt in Academicis nostris satis, ut
arbitror, diligenter. Tibi autem, mi Cicero, quamquam in antiquissima
nobilissimaque philosophia Cratippo auctore uersaris iis simillimo, qui
ista praeclara pepererunt, tamen haec nostra finituma uestris ignota esse
nolui. Sed iam ad instituta pergamus.

III. Quinque igitur rationibus propositis officii persequendi, quarum duae
ad secus honestatemque pertinerent, duae ad commoda uitae, copias, opes,
facultates, quinta ad eligendi iudicium, si quando ea, quae dixi, pugnare
inter se uiderentur, honestatis pars confecta est, quam quidem tibi cupio
esse notissimam. Hoc autem de quo nunc agimus, id ipsum est, quod utile
appellatur; in quo uerbo lapsa consuetudo deflexit de uia sensimque eo
deducta est, ut honestatem ab utilitate secernens constitueret esse
honestum aliquid, quod utile non esset, et utile, quod non honestum, qua
nulla pernicies maior hominum uitae potuit afferri. Summa quidem
auctoritate philosophi seuere sane atque honeste haec tria genere confusa
cogitatione distinguunt: quicquid enim iustum sit, id etiam utile esse
censet, itemque quod honestum, idem iustum; ex quo efficitur, ut, quicquid
honestum sit, idem sit utile. Quod qui parum perspiciunt, ii saepe uersutos
homines et callidos admirantes malitiam sapientiam iudicant. Quorum error
eripiendus est opinioque omnis ad eam spem traducenda, ut honestis
consiliis iustisque factis, non fraude et malitia se intellegant ea, quae
uelint, consequi posse. Quae ergo ad uitam hominum tuendam pertinent,
partim sunt inanima, ut aurum, argentum, ut ea, quae gignuntur e terra, ut
alia generis eiusdem partim animalia, quae habent suos impetus et rerum
appetitus. Eorum autem rationis expertia sunt alia, alia ratione utentia.
Expertes rationis equi, boues, reliquae pecudes, apes, quarum opere
efficitur aliquid ad usum hominum atque uitam. Ratione autem utentium duo
genera ponunt, deorum unum, alterum hominum. Deos placatos pietas efficiet
et sanctitas; proxime autem et secundum deos homines hominibus maxime
utiles esse possunt. Earumque item rerum, quae noceant et obsint, eadem
diuisio est. Sed quia deos nocere non putant, iis exceptis homines
hominibus obesse plurimum arbitrantur. Ea enim ipsa, quae inanima diximus,
pleraque sunt hominum operis effecta, quae nec haberemus, nisi manus et ars
accessisset, nec iis sine hominum administratione uteremur. Neque enim
ualitudinis curatio neque nauigatio neque agricultura neque frugum
fructuumque reliquorum perceptio et conseruatio sine hominum opera ulla
esse potuisset. Iam uero et earum rerum, quibus abundaremus, exportatio et
earum, quibus egeremus, inuectio certe nulla esset, nisi iis muneribus
homines fungerentur. Eademque ratione nec lapides ex terra exciderentur ad
usum nostrum necessarii, nec ferrum, aes, aurum, argentum effoderetur
penitus abditum sine hominum labore et manu.

IV. Tecta uero, quibus et frigorum uis pelleretur et calorum molestiae
sedarentur, unde aut initio generi humano dari potuissent aut postea
subuenire, si aut ui tempestatis aut terrae motu aut uetustate cecidissent,
nisi communis uita ab hominibus harum rerum auxilia petere didicisset? Adde
ductus aquarum, deriuationes fluminum, agrorum inrigationes, moles oppositas
fluctibus, portus manu factos, quae unde sine hominum opere habere possemus?
Ex quibus multisque aliis perspicuum est, qui fructus quaeque utilitates ex
rebus iis, quae sint inanima, percipiantur, eas nos nullo modo sine hominum
manu atque opera capere potuisse. Qui denique ex bestiis fructus aut quae
commoditas, nisi homines adiuuarent, percipi posset? Nam et qui principes
inueniendi fuerunt, quem ex quaque belua usum habere possemus, homines certe
fuerunt, nec hoc tempore sine hominum opera aut pascere eas aut domare aut
tueri aut tempestiuos fructus ex iis capere possemus; ab eisdemque et eae,
quae nocent, interficiuntur et, que usui possunt esse, capiuntur. Quid
enumerem artium multitudinem, sine quibus uita omnino nulla esse potuisset?
Qui enim aegris subueniretur, quae esset oblectatio ualentium, qui uictus
aut cultus, nisi tam multae nobis artes ministrarent, quibus rebus exculta
hominum uita tantum distat a uictu et cultu bestiarum? Vrbes uero sine
hominum coetu non potuissent nec aedificari nec frequentari; ex quo leges
moresque constituti, tum iuris aequa discriptio certaque uiuendi
disciplina; quas res et mansuetudo animorum consecuta et uerecundia est,
effectumque ut esset uita munitior, atque ut dando et accipiendo
mutandisque facultatibus et commodandis nulla re egeremus.

V. Longiores hoc loco sumus quam necesse est. Quis est enim, cui non
perspicua sint illa, quae pluribus uerbis a Panaetio commemorantur, neminem
neque ducem bello nec principem domi magnas res et salutares sine hominum
studiis gerere potuisse? Commemoratur ab eo Themistocles, Pericles, Cyrus,
Agesilaus, Alexander, quos negat sine adiumentis hominum tantas res
efficere potuisse. Vtitur in re non dubia testibus non necessariis. Atque
ut magnas utilitates adipiscimur conspiratione hominum atque consensu, sic
nulla tam detestabilis pestis est, quae non homini ab homine nascatur. Est
Dicaearchi liber de interitu hominum, Peripatetici magni et copiosi, qui
collectis ceteris causis eluuionis, pestilentiae, uastitatis, beluarum
etiam repentinae multitudinis, quarum impetu docet quedam hominum genera
esse consumpta, deinde comparat, quanto plures deleti sint homines hominum
impetu, id est bellis aut seditionibus, quam omni reliqua calamitate.
Cum igitur hic locus nihil habeat dubitationis, quin homines plurimum
hominibus et prosint et obsint, proprium hoc statuo esse uirtutis,
conciliare animos hominum et ad usus suos adiungere. Itaque, quae in rebus
inanimis quaeque in usu et tractatione beluarum fiunt utiliter ad hominum
uitam, artibus ea tribuuntur operosis, hominum autem studia, ad
amplificationem nostrarum rerum prompta ac parata, uirorum praestantium
sapientia et uirtute excitantur. Etenim uirtus omnis tribus in rebus fere
uertitur, quarum una est in perspiciendo, quid in quaque re uerum
sincerumque sit, quid consentaneum cuique, quid consequens, ex quo quaeque
gignantur, que cuiusque rei causa sit, alterum cohibere motus animi
turbatos, quos Graeci pathe nominant, appetitionesque, quas illi hormas,
oboedientes efficere rationi, tertium iis, quibuscum congregemur, uti
moderate et scienter, quorum studiis ea, quae natura desiderat, expleta
cumulataque habeamus, per eosdemque, si quid importetur nobis incommodi,
propulsemus ulciscamurque eos, qui nocere nobis conati sint, tantaque poena
adficiamus, quantam aequitas humanitasque patiatur.

VI. Quibus autem rationibus hanc facultatem assequi possimus, ut hominum
studia complectamur eaque teneamus, dicemus, neque ita multo post, sed pauca
ante dicenda sunt. Magnam uim esse in fortuna in utramque partem, uel secundas
ad res uel aduersas, quis ignorat? Nam et, cum prospero flatu eius utimur, ad exitus
peruehimur optatos et, cum reflauit, affligimur. Haec igitur ipsa fortuna
ceteros casus rariores habet, primum ab inanimis procellas, tempestates,
naufragia, ruinas, incendia, deinde a bestiis ictus, morsus, impetus. Haec
ergo, ut dixi, rariora. At uero interitus exercituum, ut proxime trium,
saepe multorum, clades imperatorum, ut nuper summi et singularis uiri,
inuidiae praeterea multitudinis atque ob eas bene meritorum saepe ciuium
expulsiones, calamitates, fugae, rursusque secundae res, honores, imperia,
uictoriae, quamquam fortuita sunt, tamen sine hominum opibus et studiis
neutram in partem effici possunt. Hoc igitur cognito dicendum est, quonam
modo hominum studia ad utilitates nostras allicere atque excitare possimus.
Quae si longior fuerit oratio, cum magnitudine utilitatis comparetur; ita
fortasse etiam breuior uidebitur.Quaecumque igitur homines homini tribuunt
ad eum augendum atque honestandum, aut beneuolentiae gratia faciunt,
cum aliqua de causa quempiam diligunt, aut honoris, si cuius uirtutem suspiciunt
quemque dignum fortuna quam amplissima putant, aut cui fidem habent et bene
rebus suis consulere arbitrantur, aut cuius opes metuunt, aut contra, a quibus aliquid
exspectant, ut cum reges popularesue homines largitiones aliquas proponunt,
aut postremo pretio ac mercede ducuntur, quae sordidissima est illa quidem
ratio et inquinatissima et iis, qui ea tenentur, et illis, qui ad eam
confugere conantur. Male enim se res habet, cum, quod uirtute effici debet,
id temptatur pecunia. Sed quoniam non numquam hoc subsidium necessarium
est, quemadmodum sit utendum eo dicemus, si prius iis de rebus, que uirtuti
propiores sunt, dixerimus. [Atque etiam subiciunt se homines imperio
alterius et potestati de causis pluribus; ducuntur enim aut beneuolentia
aut beneficiorum magnitudine aut dignitatis praestantia aut spe sibi id
utile futurum aut metu ui parere cogantur aut spe largitionis promissisque
capti aut postremo, ut saepe in nostra re publica uidemus, mercede
conducti.]

VII. Omnium autem rerum nec aptius est quicquam ad opes tuendas
ac tenendas quam diligi nec alienius quam timeri. Praeclare enim Ennius:
“quem metuunt oderunt; quem quisque odit periisse expetitˇ±.
Multorum autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea fuit ignotum,
nuper est cognitum. Nec uero huius tyranni solum, quem armis oppressa
pertulit ciuitas, + apparet cuius maxime portui interitus declarat +
quantum odium hominum ualet ad pestem, sed reliquorum similes exitus
tyrannorum, quorum haud fere quisquam talem interitum effugit. Malus enim
est custos diuturnitatis metus contraque beniulentia fidelis uel ad
perpetuitatem. Sed iis, qui ui oppressos imperio coercent, sit sane
adhibenda saeuitia, ut eris in famulos, si aliter teneri non possunt; qui
uero in libera ciuitate ita se instruunt, ut metuantur, iis nihil potest
esse dementius. Quamuis enim sint demersae leges alicuius opibus, quamuis
timefacta libertas, emergunt tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis aut
occultis de honore suffragiis. Acriores autem morsus sunt intermissae
libertatis quam retentae. Quod igitur latissime patet neque ad
incolumitatem solum, sed etiam ad opes et potentiam ualet plurimum, id
amplectamur, ut metus absit, caritas retineatur; ita facillime quae uolemus
et priuatis in rebus et in re publica consequemur. Etenim qui se metui
uolent, a quibus metuentur, eosdem metuant ipsi necesse est. Quid enim
censemus superiorem illum Dionysium quo cruciatu timoris angi solitum, qui
cultros metuens tonsorios candente carbone sibi adurebat capillum? Quid
Alexandrum Pheraeum quo animo uixisse arbitramur? Qui, ut scriptum legimus,
cum uxorem Theben admodum diligeret, tamen ad eam ex epulis in cubiculum
ueniens barbarum, et eum quidem, ut scriptum est, conpunctum notis
Thraeciis, destricto gladio iubebat anteire praemittebatque de stipatoribus
suis qui scrutarentur arculas muliebres et, ne quod in uestimentis telum
occultaretur, exquirerent. O miserum, qui fideliorem et barbarum et
stigmatiam putaret quam coniugem! Nec eum fefellit: ab ea est enim ipsa
propter pelicatus suspicionem interfectus. Nec uero ulla uis imperii tanta
est, quae premente metu possit esse diuturna. Testis est Phalaris, cuius
est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui non ex insidiis interiit, ut
is, quem modo dixi, Alexander, non a paucis, ut hic noster, sed in quem
uniuersa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid? Macedones nonne
Demetrium reliquerunt uniuersique se ad Pyrrhum contulerunt? Quid?
Lacedaemonios iniuste imperantes nonne repente omnes fere socii deseruerunt
spectatoreque se otiosos praebuerunt Leuctricae calamitatis?

VIII. Externa libentius in tali re quam domestica recordor. Verum tamen quam
diu imperium populi Romani beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro
sociis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut
necessarii, regum, populorum, nationum portus erat et refugium senatus, nostri
autem magistratus impratoresque ex hac una re maximam laudem capere studebant,
si prouincias, si socios aequitate et fide defendissent. Itaque illud
patrocinium orbis terrae uerius quam imperium poterat nominari. Sensim hanc
consuetudinem et disciplinam iam antea minuebamus, post uero Sullae
uictoriam penitus amisimus; desitum est enim uideri quicquam in socios
iniquum, cum exstitisset in ciues tanta crudelitas. Ergo in illo secuta est
honestam causam non honesta uictoria; est enim ausus dicere, hasta posita
cum bona in foro uenderet et bonorum uirorum et locupletium et certe
ciuium, praedam se suam uendere. Secutus est, qui in causa impia, uictoria
etiam foediore, non singulorum ciuium bona publicaret, sed uniuersas
prouincias regionesque uno calamitatis iure comprehenderet. Itaque uexatis
ac perditis exteris nationibus ad exemplum amissi imperii portari in
triumpho Massiliam uidimus et ex ea urbe triumphari, sine qua numquam
nostri imperatores ex Transalpinis bellis triumpharunt. Multa praeterea
commemorarem nefaria in socios, si hoc uno quicquam sol uidisset indignius.
Iure igitur plectimur. Nisi enim multorum impunita scelera tulissemus,
numquam ad unum tanta peruenisset licentia, a quo quidem rei familiaris ad
paucos, cupiditatum ad multos improbos uenit hereditas. Nec uero umquam
bellorum ciuilium semen et causa deerit, dum homines perditi hastam illam
cruentam et meminerint et sperabunt, quam P. Sulla cum uibrasset dictatore
propinquo suo, idem sexto tricensimo anno post a sceleratiore hasta non
recessit; alter autem, qui in illa dictatura scriba fuerat, in hac fuit
quaestor urbanus. Ex quo debet intellegi talibus praemiis propositis
numquam defutura bella ciuilia. Itaque parietes modo urbis stant et manent,
iique ipsi iam extrema scelera metuentes, rem uero publicam penitus
amisimus. Atque in has clades incidimus (redeundum est enim ad propositum),
dum metui quam cari esse et diligi malumus. Quae si populo Romano iniuste
imperanti accidere potuerunt, quid debent putare singuli? Quod cum
perspicuum sit beniuolentiae uim esse magnam, metus imbecillam, sequitur ut
disseramus, quibus rebus facillime possimus eam, quam uolumus, adipisci cum
honore et fide caritatem. Sed ea non pariter omnes egemus; nam ad cuiusque
uitam institutam accommodandum est, a multisne opus sit an satis sit a
paucis diligi. Certum igitur hoc sit, idque et primum et maxime necessarium
familiaritates habere fidas amantium nos amicorum et nostra mirantium; hec
enim est una res prorsus, ut non multum differat inter summos et mediocres
uiros, eaque utrisque est propemodum comparanda. Honore et gloria et
beniuolentia ciuium fortasse non aeque omnes egent, sed tamen, si cui haec
suppetunt, adiuuant aliquantum cum ad cetera, tum ad amicitias comparandas.

IX. Sed de amicitia alio libro dictum est qui inscribitur Laelius; nunc
dicamus de gloria, quamquam ea quoque de re duo sunt nostri libri, sed
attingamus, quandoquidem ea in rebus maioribus administrandis adiuuat
plurimum. Summa igitur et perfecta gloria constat ex tribus his: si diligit
multitudo, si fidem habet, si cum admiratione quadam honore dignos putat.
Haec autem, si est simpliciter breuiterque dicendum, quibus rebus pariuntur
a singulis, eisdem fere a multitudine. Sed est alius quoque quidam aditus
ad multitudine. Sed est alius quoque quidam aditus ad multitudinem, ut in
uniuersorum animos tamquam influere possimus. Ac primum de illis tribus,
quae ante dixi, beniuolentiae praecepta uideamus; quae quidem capitur
beneficiis maxime; secundo autem loco uoluntate benefica beniuolentia
mouetur, etiamsi res forte non suppetit; uehementer autem amor multitudinis
commouetur ipsa fama et opinione liberalitatis, beneficentiae, iustitiae,
fidei omniumque earum uirtutum, quae pertinent ad mansuetudinem morum ac
facilitatem. Etenim illud ipsum, quod honestum decorumque dicimus, quia per
se nobis placet animosque omnium natura et specie sua commouet maximeque
quasi perlucet ex iis, quas commemoraui, uirtutibus, idcirco illos, in
quibus eas uirtutes esse remur, a natura ipsa diligere cogimur. Atque hae
quidem causae diligendi grauissimae; possunt enim praeterea nonnullae esse
leuiores. Fides autem ut habeatur duabus rebus effici potest, si
existimabimur adepti coniunctam cum iustitia prudentiam. Nam et iis fidem
habemus, quos plus intellegere quam nos arbitramur quosque et futura
prospicere credimus et, cum res agatur in discrimenque uentum sit, expedire
rem et consilium ex tempore capere posse; hanc enim utilem homines
existimant ueramque prudentiam. Iustis autem et fidis hominibus, id est
bonis uiris, ita fides habetur, ut nulla sit in iis fraudis iniuriaeque
suspicio. Itaque his salutem nostram, his fortunas, his liberos rectissime
committi arbitramur. Harum igitur duarum ad fidem faciendam iustitia plus
pollet, quippe cum ea sine prudentia satis habeat auctoritatis; prudentia
sine iustitia nihil ualet ad faciendam fidem. Quo enim quis uersutior et
callidior, hoc inuisior et suspectior detracta opinione probitatis. Quam ob
rem intellegentiae iustitia coniuncta quantum uolet habebit ad faciendam
fidem uirium; iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia nihil
ualebit prudentia.

X. Sed ne quis sit admiratur cur, cum inter omnes philosophos constet a
meque ipso saepe disputatum sit, qui unam haberet, omnes habere uirtutes,
nunc ita seiungam, quasi possit quisquam, qui non idem prudens sit, iustus
esse, alia est illa, cum ueritas ipsa limatur in disputatione, subtilitas,
alia, cum ad opinionem communem omnis accommodatur oratio. Quam ob rem, ut
uulgus, ita nos hoc loco loquimur, ut alios fortes, alios uiros bonos,
alios prudentes esse dicamus; popularibus enim uerbis est agendum et
usitatis, cum loquimur de opinione populari, idque eodem modo fecit
Panaetius. Sed ad propositum reuertamur. Erat igitur ex iis tribus, quae ad
gloriam pertinerent, hoc tertium, ut cum admiratione hominum honore ab iis
digni iudicaremur. Admirantur igitur communiter illi quidem omnia, quae
magna et praeter opinionem suam animaduerterunt, separatim autem in
singulis, si perspiciunt necopinata quaedam bona. Itaque eos uiros
suspiciunt maximisque efferunt laudibus, in quibus existimant se
excellentes quasdam et singulares perspicere uirtutes, despiciunt autem eos
et contemnunt, in quibus nihil uirtutis, nihil animi, nihil neruorum
putant. Non enim omnes eos contemnunt, de quibus male existimant; nam quos
improbos, maledicos, fraudulentos putant et ad faciendam iniuriam
instructos, eos contemnunt quidem neutiquam, sed de iis male existimant.
Quam ob rem, ut ante dixi, contemnuntur ii, qui "nec sibi nec alteri", ut
dicitur, in quibus nullus labor, nulla industria, nulla cura est.
Admiratione autem adficiunt ii, qui anteire ceteris uirtute putantur et
cum omni carere dedecore, tum uero iis uitiis, quibus alii non facile
possunt obsistere. Nam et uoluptates, blandissumae dominae, maioris partis
animos a uirtute detorquent et, dolorum cum admouentur faces, praeter modum
plerique exterrentur; uita, mors, diuitiae, paupertas omnes homines
uehementissime permouent. Quae qui in utramque partem excelso animo
magnoque despiciunt, eos omnes suspiciunt cumque aliqua iis ampla et
honesta res obiecta est et totos ad se conuertit et rapit, tum quis non
admiretur splendorem pulchritudinemque uirtutis?

XI. Ergo et haec animi despicientia admirabilitatem magnam facit et maxume
iustitia, ex qua una uirtute uiri boni appellantur, mirifica quaedam
multitudini uidetur, nec iniuria: nemo enim iustus esse potest, qui mortem,
qui dolorem, qui exilium, qui egestatem timet aut qui ea, quae sunt his
contraria, aequitati anteponit. Maximeque admirantur eum, qui pecunia non
mouetur; quod in quo uiro perspectum sit, hunc igni spectatum arbitrantur.
Itaque illa tria quae proposita sunt ad gloriam, omnia iustitia conficit, et
beniuolentiam, quod prodesse uult plurimis, et ob eandem causam fidem et
admirationem, quod eas res spernit et neglegit, ad quas plerique inflammati
auiditate rapiuntur.
Ac mea quidem sententia omnis ratio atque institutio uitae adiumenta
hominum desiderat, in primisque, ut habeat quibuscum possit familiares
conferre sermones; quod est difficile, nisi speciem prae te boni uiri
feras. Ergo etiam solitario homini atque in agro uitam agenti opinio
iustitiae necessaria est, eoque etiam magis, quod, eam si non habebunt,
[iniusti habebuntur] nullis praesidiis saepti multis afficientur iniuriis.
Atque iis etiam, qui uendunt, emunt, conducunt, locant, contrahendisque
negotiis implicantur, iustitia ad rem gerendam necessaria est, cuius tanta
uis est, ut ne illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur, possint
sine ulla particula iustitiae uiuere. Nam qui eorum cuipiam, qui una
latrocinantur, furatur aliquid aut eripit, is sibi ne in latrocinio quidem
relinquit locum, ille autem, qui archipirata dicitur, nisi aequabiliter
praedam dispertiat, aut interficiatur a sociis aut relinquatur. Quin etiam
leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas obseruent. Itaque
propter aequalibem praedae partitionem et Bardulis Illyrius latro, de quo
est apud Theopompum, magnas opes habuit et multo maiores Viriatus
Lusitanus, cui quidem etiam exercitus nostri imperatoresque cesserunt, quem
C. Laelius, is qui Sapiens usurpatur, praetor fregit et comminuit
ferocitatemque eius ita repressit ut facile bellum reliquis traderet. Cum
igitur tanta uis iustitiae sit, ut ea etiam latronum opes firmet atque
augeat, quantam eius uim inter leges et iudicia et in constituta re publica
fore putamus?

XII. Mihi quidem non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed etiam apud
maiores nostros iustitiae fruendae causa uidentur olim bene morati reges
constituti. Nam cum premeretur in otio multitudo ab iis qui maiores opes
habebant, ad unum aliquem confugiebant uirtute praestantem, qui cum prohiberet
iniuria tenuiores, aequitate constituenda summos cum infimis pari iure
retinebat. Eademque constituendarum legum fuit causa quae regum.
Ius enim semper est quaestitum aequabile; neque enim aliter esset
ius. Id si ab uno iusto et bono uiro consequebantur, erant eo contenti; cum
id minus contingeret, leges sunt inuentae quae cum omnibus semper una atque
eadem uoce loquerentur. Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum
deligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio multitudinis;
adiuncto uero, ut idem etiam prudentes haberentur, nihil erat, quod homines
iis auctoribus non posse consequi se arbitrarentur. Omni igitur ratione
colenda et retinenda iustitia est, cum ipsa per sese - nam aliter iustitia
non esset - tum propter amplificationem honoris et gloriae. Sed ut pecuniae
non quaerendae solum ratio est, uerum etiam collocandae, quae perpetuos
sumptus suppeditet, nec solum necessarios, sed etiam liberales, sic gloria
et quaerenda et collocanda ratione est. Quamquam praeclare Socrates hanc
uiam ad gloriam proximam et quasi compendiariam dicebat esse, si quis id
ageret, ut qualis haberi uellet, talis esset. Quod si qui simulatione et
inani ostentatione et ficto non modo sermone sed etiam uoltu stabilem se
gloriam consequi posse rentur, uehementer errant. Vera gloria radices agit
atque etiam propagatur, ficta omnia celeriter tamquam flosculi decidunt nec
simulatum potest quicquam esse diuturnum. Testes sunt permulti in utramque
partem, sed breuitatis causa familia contenti erimus una. Tiberius enim
Gracchus, P. f., tam diu laudabitur, dum memoria rerum Romanarum manebit,
at eius filii nec uiui probabantur bonis et mortui numerum optinent iure
caesorum. Qui igitur adipisci ueram gloriam uolet, iustitiae
fungatur officiis. Ea quae essent, dictum est in libro superiore.

XIII. Sed ut facillime, quales simus, tales esse uideamur, etsi in eo ipso
uis maxima est, ut simus ii, qui haberi uelimus, tamen quedam praecepta
danda sunt. Nam si quis ab ineunte aetate habet causam celebritatis et
nominis aut a patre acceptam, quod tibi, mi Cicero, arbitror contigisse,
aut aliquo casu atque fortuna, in hunc oculi omnium coniciuntur atque in
eum, quid agat, quemadmodum uiuat, inquiritur, et, tamquam in clarissima
luce uersetur, ita nullum obscurum potest nec dictum eius esse nec factum.
Quorum autem prima aetas propter humilitatem et obscuritatem in hominum
ignoratione uersatur, ii, simul ac iuuenes esse coeperunt, magna spectare
et ad ea rectis studiis debent contendere; quod eo firmiore animo facient,
quia non modo non inuidetur illi aetati, uerum etiam fauetur. Prima est
igitur adulescenti commendatio ad gloriam, si qua ex bellicis rebus
comparari potest, in qua multi apud maiores nostros extiterunt; semper enim
fere bella gerebantur. Tua autem aetas incidit in id bellum, cuius altera
pars sceleris nimium habuit, altera felicitatis parum. Quo tamen in bello
cum te Pompeius alae [alteri] praefecisset, magnam laudem et a summo uiro
et ab exercitu consequebare equitando, iaculando, omni militari labore
tolerando. Atque ea quidem tua laus pariter cum re publica cecidit. Mihi
autem haec oratio suscepta non de te est, sed de genere toto; quam ob rem
pergamus ad ea, quae restant.
Vt igitur in reliquis rebus multo maiora opera sunt animi quam corporis,
sic eae res, quas ingenio ac ratione persequimur, gratiores sunt quam
illae, quas uiribus. Prima igitur commendatio proficiscitur a modestia, cum
pietate in parentes, in suos beneuolentia. Facillume autem et in optimam
partem cognoscuntur adulescentes, qui se ad claros et sapientes uiros bene
consulentes rei publicae contulerunt; quibuscum si frequentes sunt,
opinionem adferunt populo eorum fore se similes, quos sibi ipsi delegerint
ad imitandum. P. Rutili adulescentiam ad opinionem et innocentiae et iuris
scientiae P. Muci commendauit domus. Nam L. quidem Crassus, cum esset
admodum adulescens, non aliunde mutuatus est, sed sibi ipse peperit maximam
laudem ex illa accusatione nobili et gloriosa, et, qua aetate qui
exercentur, laude adfici solent, ut de Demosthene accepimus, ea aetate L.
Crassus ostendit id se in foro optume iam facere, quod etiam tum poterat
domi cum laude meditari.

XIV. Sed cum duplex ratio sit orationis, quarum in altera sermo sit, in
altera contentio, non est id quidem dubium, quin contentio orationis
maiorem uim habeat ad gloriam - ea est enim, quam eloquentiam dicimus -,
sed tamen difficile dictu est, quantopere conciliet animos comitas
adfabilitasque sermonis. Extant epistulae et Philippi ad Alexandrum et
Antipatri ad Cassandrum et Antigoni ad Philippum filium, trium
prudentissimorum - sic enim accepimus -, quibus praecipiunt ut oratione
benigna multitudinis animos ad beneuolentiam alliciant militesque blande
appellando sermone deleniant. Quae autem in multitudine cum contentione
habetur oratio, ea saepe uniuersam excitat gloriam. Magna est enim
admiratio copiose sapienterque dicentis, quem qui audiunt intellegere etiam
et sapere plus quam ceteros arbitrantur. Si uero inest in oratione mixta
modestia grauitas, nihil admirabilius fieri potest, eoque magis, si ea sunt
in adulescente. Sed cum sint plura causarum genera, quae eloquentiam
desiderent, multique in nostra re publica adulescentes et apud iudices et
apud populum et apud senatum dicendo laudem assecuti sint, maxima est
admiratio in iudiciis. Quorum ratio duplex est: nam ex accusatione et ex
defensione constat, quarum etsi laudabilior est defensio, tamen etiam
accusatio probata persaepe est. Dixi paulo ante de Crasso; idem fecit
adulescens M. Antonius. Etiam P. Sulpici eloquentiam accusatio inlustrauit
cum seditiosum et inutilem ciuem, C. Norbanum, in iudicium uocauit. Sed hoc
quidem non est saepe faciendum nec umquam nisi aut rei publicae causa, ut
ii, quos ante dixi, aut ulciscendi gratia, ut duo Luculli, aut
patrocinii, ut nos pro Siculis, pro Sardis in Albucio Iulius. In
accusando etiam M. Aquilio L. Fufi cognita industria est. Semel igitur aut
non saepe certe. Sin erit, cui faciendum sit saepius, rei publicae tribuat
hoc muneris, cuius inimicos ulcisci saepius non est reprehendendum; modus
tamen adsit. Duri enim hominis, uel potius uix hominis uidetur periculum
capitis inferre multis. Id cum periculosum ipsi est, tum etiam sordidum ad
famam committere, ut accusator nominere; quod contigit M. Bruto, summo
genere nato, illius filio, qui iuris ciuilis in primis peritus fuit. Atque
etiam hoc praeceptum officii diligenter tenendum est, ne quem umquam
innocentem iudicio capitis arcessas; id enim sine scelere fieri nullo pacto
potest. Nam quid est tam inhumanum, quam eloquentiam a natura ad salutem
hominum et ad conseruationem datam ad bonorum pestem perniciemque
conuertere? Nec tamen, ut hoc fugiendum est, item est habendum religioni
nocentem aliquando, modo ne nefarium impiumque, defendere: uult hoc
multitudo, patitur consuetudo, fert etiam humanitas. Iudicis est semper in
causis uerum sequi, patroni non numquam ueri simile, etiam si minus sit
uerum, defendere; quod scribere, praesertim cum de philosophia scriberem,
non auderem, nisi idem placeret grauissimo Stoicorum Panaetio. Maxime autem
et gloria paritur et gratia defensionibus, eoque maior, si quando accidit
ut ei subueniatur, qui potentis alicuius opibus circumueniri urgerique
uideatur, ut nos et saepe alias et adulescentes contra L. Sullae dominantis
opes pro Sex. Roscio Amerino fecimus, quae, ut scis, extat oratio.

XV. Sed expositis adulescentium officiis, quae ualeant ad gloriam
adipiscendam, deinceps de beneficentia ac de liberalitate dicendum est,
cuius est ratio duplex: nam aut opera benigne fit indigentibus aut pecunia.
Facilior est haec posterior, locupleti praesertim, sed illa lautior ac
splendidior et uiro forti claroque dignior; quamquam enim in utraque inest
gratificandi liberalis uoluntas, tamen altera ex arca, altera ex uirtute
depromitur, largitioque, quae fit ex re familiari, fontem ipsum
benignitatis exhaurit. Ita benignitate benignitas tollitur, qua quo in
plures usus sis, eo minus in multos uti possis. At qui opera, id est
uirtute et industria, benefici et liberales erunt, primum, quo pluribus
profuerint, eo plures ad benigne faciendum adiutores habebunt, dein
consuetudine beneficentiae paratiores erunt et tamquam exercitatiores ad
bene de multis promerendum. Praeclare in epistula quadam Alexandrum filium
Philippus accusat, quod largitione beniuolentiam Macedonum consectetur.
"Quae te, malum !" inquit "ratio in istam spem induxit, ut eos tibi fideles
putares fore, quos pecunia corrupisses? An tu id agis, ut Macedones non te
regem suum, sed ministrum et praebitorem sperent fore?" Bene "ministrum et
praebitorem", quia sordidum regi, melius etiam quod largitionem corruptelam
dixit esse. Fit enim deterior qui accipit atque etiam ad idem semper
expectandum paratior. Hoc ille filio, sed praeceptum putemus omnibus. Quam
ob rem id quidem non dubium est, quin illa benignitas, quae constet ex
opera et industria, et honestior sit et latius pateat et possit prodesse
pluribus. Non numquam tamen est largiendum nec hoc benignitatis genus
omnino repudiandum est et saepe idoneis hominibus indigentibus de re
familiari impertiendum, sed diligenter atque moderate; multi enim
patrimonia effuderunt inconsulte largiendo. Quid autem est stultius quam,
quod libenter facias, curare ut id diutius facere non possis? Atque etiam
sequuntur largitionem rapinae: cum enim dando egere coeperunt, alienis
bonis manus afferre coguntur. Ita, cum beniuolentiae comparandae causa
benefici esse uelint, non tanta studia assequuntur eorum, quibus dederunt,
quanta odia eorum, quibus ademerunt. Quam ob rem nec ita claudenda res est
familiaris, ut eam benignitas aperire non possit, nec ita reseranda, ut
pateat omnibus; modus adhibeatur isque referatur ad facultates. Omnino
meminisse debemus id, quod a nostris hominibus saepissime usurpatum iam in
prouerbii consuetudinem uenit, largitionem fundum non habere; etenim quis
potest modus esse, cum et idem qui consueuerunt et idem illud alii
desiderent?

XVI. Omnino duo sunt genera largorum, quorum alteri prodigi, alteri
liberales: prodigi, qui epulis et uiscerationibus et gladiatorum muneribus
ludorum uenationumque apparatu pecunias profundunt in eas res, quarum
memoriam aut breuem aut nullam omnino sint relicturi, liberales autem, qui
suis facultatibus aut captos a praedonibus redimunt aut aes alienum
suscipiunt amicorum aut in filiarum collocatione adiuuant aut opitulantur
uel in re quaerenda uel augenda. Itaque miror, quid in mentem uenerit
Theophrasto in eo libro, quem de diuitiis scripsit, in quo multa praeclare,
illud absurde: est enim multus in laudenda magnificentia et apparitione
popularium munerum taliumque sumptuum facultatem fructum diuitiarum putat.
Mihi autem ille fructus liberalitatis, cuius pauca exempla posui, multo et
maior uidetur et certior. Quanto Aristoteles grauius et uerius nos
reprehendit, qui has pecuniarum effusiones non admiremur, quae fiunt ad
multitudinem deleniendam. Ait enim "qui ab hoste obsidentur, si emere aquae
sextarium cogerentur mina, hoc primo incredibile nobis uideri omnesque
mirari, sed, cum adtenderint, ueniam necessitati dare, in his immanibus
iacturis infinitisque sumptibus nihil nos magnopere mirari, cum praesertim
neque necessitati subueniatur nec dignitas augeatur ipsaque illa delectatio
multitudinis ad breue exiguumque tempus *** eaque a leuissimo quoque, in
quo tamen ipso una cum satietate memoria quoque moriatur uoluptatis". Bene
etiam colligit "haec pueris et mulierculis et seruis et seruorum simillimis
liberis esse grata, graui uero homini et ea, quae fiunt, iudicio certo
ponderanti probari posse nullo modo". Quamquam intellego in nostra ciuitate
inueterasse iam bonis temporibus, ut splendor aedilitatum ab optimis uiris
postuletur. Itaque et P. Crassus cum cognomine diues tum copiis functus est
aedilicio maximo munere, et paulo post L. Crassus cum omnium hominum
moderatissimo Q. Mucio magnificentissima aedilitate functus est, deinde C.
Claudius App. f., multi post, Luculli, Hortensius, Silanus; omnes autem P.
Lentulus me consule uicit superiores; hunc est Scaurus imitatus;
magnificentissima uero nostri Pompei munera secundo consulatu; in quibus
omnibus quid mihi placeat, uides.

XVII. Vitanda tamen suspicio est auaritiae. Mamerco, homini diuitissimo,
praetermissio aedilitatis consulatus repulsam attulit. Quare et si postulatur
a populo, bonis uiris si non desiderantibus, at tamen adprobantibus faciundum
est, modo pro facultatibus, nos ipsi ut fecimus, et si quando aliqua res maior
atque utilior populari largitione adquiritur, ut Oresti nuper prandia in
semitis decumae nomine magno honori fuerunt. Ne M. quidem Seio uitio datum
est, quod in caritate asse modium populo dedit; magna enim se et inueterata
inuidia nec turpi iactura, quando erat aedilis, nec maxima liberauit. Sed
honori summo nuper nostro Miloni fuit, qui gladiatoribus emptis rei
publicae causa, quae salute nostra continebatur, omnes P. Clodi conatus
furoresque compressit. Causa igitur largitionis est, si aut necesse est aut
utile. In his autem ipsis mediocritatis regula optima est. L. quidem
Philippus Q. f., magno uir ingenio in primisque clarus, gloriari solebat se
sine ullo munere adeptum esse omnia quae haberentur amplissima. Dicebat
idem Cotta, Curio. Nobis quoque licet in hoc quodam modo gloriari; nam pro
amplitudine honorum, quos cunctis suffragiis adepti sumus nostro quidem
anno, quod contigit eorum nemini, quos modo nominaui, sane exiguus sumptus
aedilitatis fuit. Atque etiam illae impensae meliores, muri, naualia,
portus, aquarum ductus omniaque, quae ad usum rei publicae pertinent,
quamquam, quod praesens tamquam in manum datur, iucundius est, tamen haec
in posterum gratiora. Theatra, porticus, noua templa uerecundius reprehendo
propter Pompeium, sed doctissimi non probant, ut et hic ipse Panaetius,
quem multum in his libris secutus sum, non interpretatus, et Phalereus
Demetrius, qui Periclem, principem Graeciae, uituperat, quod tantam
pecuniam in praeclara illa propylaea coniecerit. Sed de hoc genere toto in
iis libris, quos de re publica scripsi, diligenter est disputatum. Tota
igitur ratio talium largitionum genere uitiosa est, temporibus necessaria
et tum ipsum et ad facultates accommodanda et mediocritate moderanda est.

XVIII. In illo autem altero genere largiendi, quod a liberalitate
proficiscitur, non uno modo in disparibus causis adfecti esse debemus: alia
causa est eius, qui calamitate premitur, et eius, qui res meliores quaerit
nullis suis rebus aduersis. Propensior benignitas esse debebit in
calamitosos, nisi forte erunt digni calamitate. In iis tamen, qui se
adiuuari uolent, non ne adfligantur, sed ut altiorem gradum ascendant,
restricti omnino esse nullo modo debemus, sed in deligendis idoneis
iudicium et diligentiam adhibere. Nam praeclare Ennius:
“Bene facta male locata male facta arbitrorˇ±.
Quod autem tributum est nono uiro et grato, in eo cum ex ipso fructus est,
tum etiam ex ceteris; temeritate enim remota gratissima est liberalitas,
eoque eam studiosius plerique laudant, quod summi cuiusque bonitas commune
perfugium est omnium. Danda igitur opera est ut iis beneficiis quam
plurimos adficiamus, quorum memoria liberis posterisque prodatur, ut iis
ingratis esse non liceat; omnes enim immemorem beneficii oderunt eamque
iniuriam in deterrenda liberalitate sibi etiam fieri eumque, qui faciat,
communem hostem tenuiorum putant. Atque haec benignitas etiam rei publicae
est utilis, redimi e seruitute captos, locupletari tenuiores; quod quidem
uolgo solitum fieri ab ordine nostro in oratione Crassi scriptum copiose
uidemus. Hanc ergo consuetudinem benignitatis largitioni munerum longe
antepono; haec est grauium hominum atque magnorum, illa quasi assentatorum
populi multitudinis leuitatem uoluptate quasi titillantium. Conueniet autem
cum in dando munificum esse, tum in exigendo non acerbum in omnique re
contrahenda, uendundo emendo, conducendo locando, uicinitatibus et
confiniis aequum, facilem, multa multis de suo iure cedentem, a litibus
uero, quantum liceat et nescio an paulo plus etiam quam liceat,
abhorrentem. Est enim non modo liberale paulum non numquam de suo iure
decedere, sed interdum etiam fructuosum. Habenda autem ratio est rei
familiaris, quam quidem dilabi sinere flagitiosum est, sed ita, ut
inliberalitatis auaritiaeque absit suspicio: posse enim liberalitate uti
non spoliantem se patrimonio nimirum est pecuniae fructus maximus. Recte
etiam a Theophrasto est laudata hospitalitas; est enim, ut mihi quidem
uidetur, ualde decorum patere domos hominum inlustrium hospitibus
inlustribus idque etiam rei publicae est ornamento homines externos hoc
liberalitatis genere in urbe nostra non egere. Est autem etiam uehementer
utile iis, qui honeste posse multum uolunt, per hospites apud externos
populos ualere opibus et gratia. Theophrastus quidem scribit Cimonem
Athenis etiam in suos curiales Laciadas hospitalem fuisse; ita enim
instituisse et uilicis imperauisse, ut omnia praeberentur, quicumque
Laciades in uillam suam deuertisset.

XIX. Quae autem opera, non largitione beneficia dantur, haec tum in
uniuersam rem publicam tum in singulos ciues conferuntur. Nam in iure
cauere, consilio iuuare atque hoc scientiae genere prodesse quam plurimis,
uehementer et ad opes augendas pertinet et ad gratiam. Itaque cum multa
praeclara maiorum, tum quod optime constituti iuris ciuilis summo semper in
honore fuit cognitio atque interpretatio; quam quidem ante hanc confusionem
temporum in possessione sua principes retinuerunt, nunc, ut honores, ut
omnes dignitatis gradus, sic huius scientiae splendor deletus est, idque eo
indignius, quod eo tempore hoc contigit, cum is esset, qui omnes
superiores, quibus honore par esset, scientia facile uicisset. Haec igitur
opera grata multis et ad beneficiis obstringendos homines accommodata.
Atque huic arti finitima est dicendi grauior facultas et gratior et
ornatior; quid enim eloquentia praestabilius uel admiratione audientium uel
spe indigentium uel eorum, qui defensi sunt, gratia? Huic quoque ergo a
maioribus nostris est in toga dignitatis principatus datus. Diserti igitur
hominis et facile laborantis, quodque in patriis est moribus, multorum
causas et non grauate et gratuito defendentis, beneficia et patrocinia late
patent. Admonebat me res ut hoc quoque loco intermissionem eloquentiae, ne
dicam interitum, deporarem, ni uererer, ne de me ipso aliquid uiderer
queri. Sed tamen uidemus, quibus exstinctis oratoribus quam in paucis spes,
quanto in paucioribus facultas, quam in multis sit audacia. Cum autem omnes
non possint, ne multi quidem, aut iuris periti esse aut diserti, licet
tamen opera prodesse multis, beneficia petentem, commendantem iudicibus,
magistratibus, uigilantem pro re alterius, eos ipsos, qui aut consuluntur
aut defendunt, rogantem; quod qui faciunt, plurimum gratiae consequuntur
latissimeque eorum manat industria. Iam illud non sunt admonendi - est enim
in promptu -, ut animaduertant, cum iuuare alios uelint, ne quos offendant.
Saepe enim aut eos laedunt, quos non debent, aut eos, quos non expedit; si
imprudentes, neglegentiae est, si scientes, temeritatis. Vtendum etiam est
excusatione aduersus eos, quos inuitus offendas, quacumque possis, quare
id, quod feceris, necesse fuerit nec aliter facere potueris, ceterisque
operis et officiis erit id, quod uiolatum uidebitur, compensandum.


XX. Sed cum in hominibus iuuandis aut mores spectari aut fortuna soleat,
dictu quidem est procliue, itaque uolgo loquuntur, se in beneficiis
collocandis mores hominum, non fortunam sequi. Honesta oratio est; sed quis
est tandem, qui inopis et optimi uiri causae non anteponat in opera danda
gratiam fortunati et potentis? A quo enim expeditior et celerior
remuneratio fore uidetur, in eum fere est uoluntas nostra propensior. Sed
animaduertendum est diligentius, quae natura rerum sit; nimirum enim inops
ille, si bonu est uir, etiam si referre gratiam non potest, habere certe
potest. Commode autem, quicumque dixit, "pecuniam qui habeat, non
reddidisse, qui reddiderit, non habere, gratiam autem et, qui rettulerit,
habere et, qui habeat, rettulisse". At qui se locupletes, honoratos, beatos
putant, ii ne obligari quidem beneficio uolunt; quin etiam beneficium se
dedisse arbitrantur, cum ipsi quamuis magnum aliquod acceperint, atque
etiam a se aut postulari aut expectari aliquid suspicantur, patrocinio uero
se usos aut clientes appellari mortis instar putant. At uero ille tenuis,
cum, quicquid factum sit, se spectatum, non fortunam putat, non modo illi,
qui est meritus, sed etiam illis, a quibus expectat - eget enim multis -,
gratum se uideri studet, neque uero uerbis auget suum munus, si quo forte
fungitur, sed etiam extenuat. Videndumque illud est, quod, si opulentum
fortunatumque defenderis, in uno illo aut, si forte, in liberis eius manet
gratia; sin autem inopem, probum tamen et modestum, omnes non improbi
humiles, quae magna in populo multitudo est, praesidium sibi paratum
uident. Quam ob rem melius apud bonos quam apud fortunatos beneficium
collocari puto. Danda omnino opera est, ut omni generi satis facere
possimus, sed, si res in contentionem ueniet, nimirum Themistocles est
auctor adhibendus, qui cum consuleretur, utrum bono uiro pauperi an minus
probato diuiti filiam collocaret: "Ego uero", inquit, "malo uirum, qui
pecunia egeat, quam pecuniam quae uiro". Sed corrupti mores deprauatique
sunt admiratione diuitiarum; quarum magnitudo quid ad unumquemque nostrum
pertinet? Illum fortasse adiuuat, qui habet: ne id quidem semper; sed fac
iuuare: +utentior+ sane sit, honestior uero quodmodo? Quod si etiam bonus
erit uir, ne impediant diuitiae quominus iuuetur, modo ne adiuuent, sitque
omne iudicium, non quam locuples, sed qualis quisque sit. Extremum autem
praeceptum in beneficiis operaque danda, ne quid contra aequitatem
contendas, ne quid pro iniuria; fundamentum enim est perpetuae
commendationis et famae iustitia, sine qua nihil potest esse laudabile.

XXI. Sed, quoniam de eo genere beneficiorum dictum est, quae ad singulos
spectant, deinceps de iis, quae ad uniuersos quaeque ad rem publicam
pertinent, disputandum est. Eorum autem ipsorum partim eius modi sunt, ut
ad uniuersos ciues pertineant, partim, singulos ut attingant, quae sunt
etiam gratiora. Danda opera est omnino, si possit, utrisque, nec minus, ut
etiam singulis consulatur, sed ita, ut ea res aut prosit aut certe ne obsit
rei publicae. C. Gracchi frumentaria magna largitio, exhauriebat igitur
aerarium; modica M. Octaui et rei publicae tolerabilis et plebi necessaria,
ergo et ciuibus et rei publicae salutaris. In primis autem uidendum erit
ei, qui rem publicam administrabit, ut suum quisque teneat neque de bonis
priuatorum publice deminutio fiat. Perniciose enim Philippus in tribunatu,
cum legem agrariam ferret, quam tamen antiquari facile passus est et in eo
uehementer se moderatum praebuit, - sed cum in agendo multa populariter,
tum illud male, "non esse in ciuitate duo milia hominum, qui rem haberent".
Capitalis oratio est ad aequationem bonorum pertinens, qua peste quae
potest esse maior? Hanc enim ob causam maxime, ut sua tenerentur, res
publicae ciuitatesque constitutae sunt. Nam, etsi duce natura
congregabantur homines, tamen spe custodiae rerum suarum urbium praesidia
quaerebant. Danda etiam opera est, ne, quod apud maiores nostros saepe
fiebat propter aerarii tenuitatem assiduitatemque bellorum, tributum sit
conferendum, idque ne eueniat multo ante erit prouidendum. Sin quae
necessitas huius muneris alicui rei publicae obuenerit - malo enim
extraneae quam nostrae ominari, neque tamen de nostra, sed de omni re
publica disputo -, danda erit opera ut omnes intellegant, si salui esse
uelint, necessitati esse parendum. Atque etiam omnes, qui rem publicam
gubernabunt, consulere debebunt ut earum rerum copia sit, quae sunt ad
uictum necessariae. Quarum qualis comparatio fieri soleat et debeat, non
est necesse disputare; est enim in promptu; tantum locus attingendus fuit.
Caput autem est in omni procuratione negotii et muneris publici, ut
auaritiae pellatur etiam minima suspicio. "Vtinam", inquit C. Pontius
Samnis, "ad illa tempora me fortuna reseruauisset et tum essem natus,
quando Romani dona accipere coepissent! Non essem passus diutius eos
imperare." Ne illi multa saecula expectanda fuerunt: modo enim hoc malum in
hanc rem publicam inuasit. Itaque facile patior tum potius Pontium fuisse,
si quidem in illo tantum fuit roboris. Nondum centum et decem anni sunt,
cum de pecuniis repetundis a L. Pisone lata lex est, nulla antea cum
fuisset: at uero postea tot leges et proxumae quaeque duriores, tot rei,
tot damnati, tantum Italicum bellum propter iudiciorum metum excitatum,
tanta sublatis legibus et iudiciis expilatio direptioque sociorum, ut
inbecillitate aliorum, non nostra uirtute ualeamus.

XXII. Laudat Africanum Panaetius, quod fuerit abstinens. Quidni laudet? Sed
in illo alia maiora. Laus abstinentiae non hominis est solum, sed etiam
temporum illorum. Omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus est Paulus;
tantum in aerarium pecuniae inuexit, ut unius imperatoris praeda finem
attulerit tributorum: at hic nihil domum suam intulit praeter memoriam nominis
sempiternam. Imitatus patrem Africanus nihilo locupletior Karthagine euersa.
Quid? qui eius collega fuit in censura, L. Mummius, num quid copiosior, cum
copiosissimam urbem funditus sustulisset? Italiam ornare quam domum suam
maluit; quamquam Italia ornata domus ipsa mihi uidetur ornatior. Nullum
igitur uitium taetrius est, ut eo, unde digressa est, referat se oratio,
quam auaritia, praesertim in principibus et rem publicam gubernantibus;
habere enim quaestui rem publicam non modo turpe est, sed sceleratum etiam
et nefarium. Itaque, quod Apollo Pythius oraclum edidit, Spartuam nulla re
alia nisi auaritia esse perituram, id uidetur non solum Lacedaemoniis, sed
etiam omnibus opulentis populis praedixisse. Nulla autem re conciliare
facilius beneuolentiam multitudinis possunt ii, qui rei publicae praesunt,
quam abstinentia et continentia. Qui uero se populares uolunt ob eamque
causam aut agrariam rem temptant, ut possessores pellantur suis sedibus,
aut pecunia creditas debitoribus condonandas putant, labefactant fundamenta
rei publicae, concordiam primum, quae esse non potest, cum aliis adimuntur,
aliis condonantur pecuniae, deinde aequitatem, quae tollitur omnis, si
habere suum cuique non licet. Id enim est proprium, ut supra dixi,
ciuitatis atque urbis, ut sit libera et non sollicita suae rei cuiusque
custodia. Atque in hac pernicie rei publicae ne illam quidem consequuntur,
quam putant, gratiam. Nam, cui res erepta est, est inimicus; cui data est,
etiam dissimulat se accipere uoluisse et maxime in pecuniis creditis
occultat suum gaudium, ne uideatur non fuisse soluendo. At uero ille, qui
accepit iniuriam, et meminit et prae se fert dolorem suum, nec, si plures
sunt ii, quibus inprobe datum est, quam illi, quibus iniuste ademptum
est, idcirco plus etiam ualent: non enim numero haec iudicantur, sed
pondere. Quam autem habet aequitatem, ut agrum multis annis aut etiam
saeculis ante possessum qui nullum habuit habeat, qui autem habuit amittat?

XXIII. Ac propter hoc iniuriae genus Lacedaemonii Lysandrum ephorum
expulerunt, Agim regem, quod numquam antea apud eos acciderat, necauerunt,
exque eo tempore tantae discordiae secutae sunt, ut et tyrannni existerent
et optumates exterminarentur et praeclarissime constituta res publica
dilaberetur. Nec uero solum ipsa cecidit, sed etiam reliquam Graeciam
euertit contagionibus malorum, quae a Lacedaemoniis profecta emanarunt
latius. Quid? nostros Gracchos, Ti. Gracchi summi uiri filios, Africani
nepotes, nonne agrariae contentiones perdiderunt? At uero Aratus Sicyonius
iure laudatur, qui, cum eius ciuitas quinquaginta annos a tyrannis
teneretur, profectus Argis Sicyonem clandestino introitu urbe est potitus,
cumque tyrannum Nicoclem inprouiso oppressisset, sescentos exules, qui
locupletissimi fuerant eius ciuitatis, restituit remque publicam aduentu
suo liberauit. Sed cum magnam animaduerteret in bonis et possessionibus
difficultatem, quod et eos, quos ipse restituerat, quorum bona alii
possederant, egere iniquissimum esse arbitrabatur et quinquaginta annorum
possessiones mouere non nimis aequum putabat, propterea quod tam longo
spatio multa hereditatibus, multa emptionibus, multa dotibus tenebantur
sine iniuria, iudicauit neque illis adimi nec iis non satis fieri, quorum
illa fuerant, oportere. Cum igitur statuisset opus esse ad eam rem
constituendam pecunia, Alexandream se proficisci uelle dixit remque
integram ad reditum suum iussit esse, isque celeriter ad Ptolomaeum, suum
hospitem, uenit, qui tum regnabat alter post Alexandream conditam; cui cum
exposuisset patriam se liberare uelle causamque docuisset, a rege opulento
uir summus facile impetrauit, ut grandi pecunia adiuuaretur. Quam cum
Sicyonem attulisset, adhibuit sibi in consilium quindecim principes, cum
quibus causas cognouit et eorum, qui aliena tenebant, et eorum, qui sua
amiserant, perfecitque aestumandis possessionibus, ut persuaderet aliis, ut
pecuniam accipere mallent, possessionibus cederent, aliis, ut commodius
putarent numerari sibi, quod tanti esset, quam suum recuperare; ita
perfectum est ut omnes concordia constituta sine querella discederent. O
uirum magnum dignumque, qui in re publica nostra natus esset! Sic par est
agere cum ciuibus, non, ut bis iam uidimus, hastam in foro ponere et bona
ciuium uoci subicere praeconis. At ille Graecus, id quod fuit sapientis et
praestantis uiri, omnibus consulendum putauit, eaque est summa ratio et
sapientia boni ciuis, commoda ciuium non diuellere atque omnis aequitate
eadem continere. Habitent gratis in alieno. Quid ita? Vt, cum ego emerim,
aedificarim, tuear, impendam, tu me inuito fruare meo? Quid est aliud aliis
sua eripere, aliis dare aliena? Tabulae uero nouae quid habent argumenti,
nisi ut emas mea pecunia fundum, eum tu habeas, ego non habeam pecuniam?

XXIV. Quam ob rem ne sit aes alienum, quod rei publicae noceat, prouidendum
est, quod multis rationibus caueri potest, non, si fuerit, ut locupletes
suum perdant, debitores lucrentur alienum; nec enim ulla res uehementius
rem publicam continet quam fides, quae esse nulla potest, nisi erit
necessaria solutio rerum creditarum. Numquam uehementius actum est quam me
consule ne solueretur; armis et castris temptata res est ab omni genere
hominum et ordine, quibus ita restiti, ut hoc totum malum de re publica
tolleretur. Numquam nec maius aes alienum fuit nec melius nec facilius
dissolutum est; fraudandi enim spe sublata soluendi necessitas consecuta
est. At uero hic nunc uictor, tum quidem uictus, quae cogitarat, cum ipsius
intererat, tum ea perfecit, cum eius iam nihil interesset: tanta in eo
peccandi libido fuit, ut hoc ipsum eum delectaret, peccare, etiam si causa
non esset. Ab hoc igitur genere largitionis, ut aliis detur, aliis
auferatur, aberunt ii, qui rem publicam tuebuntur, in primisque operam
dabunt, ut iuris et iudiciorum aequitate suum quisque teneat et neque
tenuiores propter humilitatem circumueniantur neque locupletibus ad sua uel
tenenda uel recuperanda obsit inuidia, praeterea, quibuscumque rebus uel
belli uel domi poterunt, rem publicam augeant imperio, agris, uectigalibus.
Haec magnorum hominum sunt, haec apud maiores nostros factitata, haec
genera officiorum qui persequuntur cum summa utilitate rei publicae magnam
ipsi adipiscentur et gratiam et gloriam.
In his autem utilitatum praeceptis Antipater Tyrius, Stoicus, qui Athenis
nuper est mortuus, duo praeterita censet esse a Panaetio, ualetudinis
curationem et pecuniae; quas res a summo philosopho praeteritas arbitror,
quod essent faciles; sunt certe utiles. Sed ualetudo sustentatur notitia
sui corporis et obseruatione, quae res aut prodesse soleant aut obesse, et
continentia in uictu omni atque cultu corporis tuendi causa,
praetermittendis uoluptatibus, postremo arte eorum, quorum ad scientiam
haec pertinent. Res autem familiaris quaeri debet iis rebus, a quibus abest
turpitudo, conseruari autem diligentia et parsimonia, eisdem etiam augeri.
Has res commodissime Xenophon Socraticus persecutus est in eo libro, qui
Oeconomicus inscribitur, quem nos, ista fere aetate cum essemus, qua es tu
nunc, e Graeco in Latinum conuertimus. Sed toto hoc de genere, de
quaerenda, de collocanda pecunia, uellem etiam de utenda, commodius a
quibusdam optimis uiris ad Ianum medium sedentibus quam ab ullis
philosophis ulla in schola disputatur. Sunt tamen ea cognoscenda; pertinent
enim ad utilitatem, de qua hoc libro disputatum est.

XXV. Sed utilitatum comparatio - quoniam hic locus erat quartus, a Panaetio
praetermissus - saepe est necessaria: nam et corporis commoda cum externis
et externa cum corporis et ipsa inter se corporis et externa cum externis
comparari solent. Cum externis corporis hoc modo comparantur, ualere ut
malis quam diues esse, cum corporis externa hoc modo, diues esse potius
quam maximis corporis uiribus, ipsa inter se corporis sic, ut bona
ualetudo uoluptati anteponatur, uires celeritati, externorum autem, ut
gloria diuitiis, uectigalia urbana rusticis. Ex quo genere comparationis
illud est Catonis senis: a quo cum quaereretur, quid maxime in re familiari
expediret, respondit: "Bene pascere"; quid secundum: "Satis bene pascere";
quid tertium: "Male pascere"; quid quartum: "Arare". Et cum ille, qui
quaesierat, dixisset: "Quid faenerari?", tum Cato: "Quid hominem" inquit
"occidere?". Ex quo et multis aliis intellegi debet utilitatum
comparationes fieri solere recteque hoc adiunctum esse quartum
exquirendorum officiorum genus. Reliqua deinceps persequemur.


LIBER III

I. P. Scipionem, Marce fili, eum, qui primus Africanus appellatus est,
dicere solitum scripsit Cato, qui fuit eius fere aequalis, numquam se minus
otiosum esse, quam cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus esset.
Magnifica uero uox et magno uiro ac sapiente digna; quae declarat illum et
in otio de negotiis cogitare et in solitudine secum loqui solitum, ut neque
cessaret umquam et interdum conloquio alterius non egeret. Ita duae res,
quae languorem adferunt ceteris, illum acuebant, otium et solitudo. Vellem
nobis hoc idem uere dicere liceret, sed si minus imitatione tantam ingenii
praestantiam consequi possumus, uoluntate certe proxime accedimus; nam et a
re publica forensibusque negotiis armis impiis uique prohibiti otium
persequimur et ob eam causam urbe relicta rura peragrantes saepe soli
sumus. Sed nec hoc otium cum Africani otio nec haec solitudo cum illa
comparanda est: ille enim requiescens a rei publicae pulcherrimis muneribus
otium sibi sumebat aliquando et coetu hominum frequentiaque interdum
tamquam in portum se in solitudinem recipiebat; nostrum autem otium negotii
inopia, non requiescendi studio constitutum est. Extincto enim senatu
deletisque iudiciis quid est quod dignum nobis aut in curia aut in foro
agere possimus? Ita qui in maxima celebritate atque in oculis ciuium
quondam uixerimus, nunc fugientes conspectum sceleratorum, quibus omnia
redundant, abdimus nos quantum licet et saepe soli sumus. Sed quia sic ab
hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oportere, sed
etiam excerpere ex ipsis, si quid inesset boni, propterea et otio fruor,
non illo quidem, quo debeat is, qui quondam peperisset otium ciuitati, nec
eam solitudinem languere patior, quam mihi adfert necessitas, non uoluntas.
Quamquam Africanus maiorem laudem meo iudicio assequebatur. Nulla enim eius
ingenii monumenta mandata litteris, nullum opus otii, nullum solitudinis
munus exstat; ex quo intellegi debet illum mentis agitatione
inuestigationeque earum rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum
nec solum umquam fuisse; nos autem, qui non tantum roboris habemus, ut
cogitatione tacita a solitudine abstrahamur, ad hanc scribendi operam omne
studium curamque conuertimus; itaque plura breui tempore euersa quam multis
annis stante re publica scripsimus.

II. Sed cum tota philosophia, mi Cicero, frugifera et fructuosa nec ulla
pars eius inculta ac deserta sit, tum nullus feracior in ea locus est nec
uberior quam de officiis, a quibus constanter honesteque uiuendi praecepta
ducuntur. Quare, quamquam a Cratippo nostro, principe huius memoriae
philosophorum, haec te assidue audire atque accipere confido, tamen
conducere arbitror talibus aures tuas uocibus undique circumsonare, nec
eas, si fieri possit, quicquam aliud audire. Quod cum omnibus est
faciendum, qui uitam honestam ingredi cogitant, tum haud scio an nemini
potius quam tibi: sustines enim non paruam expectationem imitandae
industriae nostrae, magnam honorum, non nullam fortasse nominis. Suscepisti
onus praeterea graue et Athenarum et Cratippi; ad quos cum tamquam ad
mercaturam bonarum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est
dedecorantem et urbis auctoritatem et magistri. Quare quantum coniti animo
potes, quantum labore contendere, si discendi labor est potius quam
uoluptas, tantum fac ut efficias neue committas ut, cum omnia suppeditata
sint a nobis, tute tibi defuisse uideare. Sed haec hactenus; multa enim
saepe ad te cohortandi gratia scripsimus; nunc ad reliquam partem
propositae diuisionis reuertamur.
Panaetius igitur, qui sine controuersia de officiis accuratissine
disputauit quemque nos correctione quadam adhibita potissimum secuti sumus,
tribus generibus propositis, in quibus deliberare homines et consultare de
officio solerent, uno, cum dubitarent, honestumne id esset, de quo
ageretur, an turpe, altero, utilene esset an inutile, tertio, si id, quod
speciem haberet honesti, pugnaret cum eo, quod utile uideretur, quomodo ea
discerni oporteret, de duobus generibus primis tribus libris explicauit, de
tertio autem genere deinceps se scripsit dicturum nec exsoluit id, quod
promiserat; quod eo magis miror, quia scriptum a discipulo eius Posidonio
est triginta annis uixisse Panaetium posteaquam illos libros edidisset.
Quem locum miror a Poseidonio breuiter esse tactum in quibusdam
commentariis, praesertim cum scribat nullum esse locum in tota philosophia
tam necessarium. Minime uero assentior iis, qui negant eum locum a Panaetio
praetermissum, sed consulto relictum, nec omnino scribendum fuisse, quia
numquam posset utilitas cum honestate pugnare: de quo alterum potest habere
dubitationem, adhibendumne fuerit hoc genus, quod in diuisione Panaeti
tertium est, an plane omittendum, alterum dubitari non potest, quin a
Panaetio susceptum sit, sed relictum. Nam qui e diuisione tripertita duas
partes absoluerit, huic necesse est restare tertiam; praeterea in extremo
libro tertio de hac parte pollicetur se deinceps esse dicturum. Accedit
eodem testis locuples Posidonius, qui etiam scribit in quadam epistula P.
Rutilium Rufum dicere solere, qui Panaetium audierat, ut nemo pictor esset
inuentus, qui in Coa Venere eam partem, quam Apelles inchoatam reliquisset,
absolueret - oris enim pulchritudo reliqui corporis imitandi spem auferebat
-, sic ea, quae Panaetius praetermisisset et non perfecisset, propter
eorum, quae perfecisset, praestantiam neminem persecutum.

III. Quam ob rem de iudicio Panaeti dubitari non potest; rectene autem hanc
tertiam partem ad exquirendum officium adiunxerit an secus, de eo fortasse
disputari potest: nam siue honestum solum bonum est, ut Stoicis placet,
siue, quod honestum est, id ita summum bonum est, quemadmodum Peripateticis
uestris uidetur, ut omnia ex altera parte collocata uix minimi momenti
instar habeant, dubitandum non est quin numquam possit utlitas cum
honestate contendere. Itaque accepimus Socratem exsecrari solitum eos, qui
primum haec natura cohaerentia opinione distraxissent; cui quidem ita sunt
Stoici adsensi, ut et, quicquid honestum esset, id utile esse censerent,
nec utile quicquam, quod non honestum. Quodsi is esset Panaetius, qui
uirtutem propterea colendam diceret, quod ea efficiens utilitatis esset, ut
ii, qui res expetendas uel uoluptate uel indolentia metiuntur, liceret ei
dicere utilitatem aliquando cum honestate pugnare; sed cum sit is, qui id
solum bonum iudicet, quod honestum sit, quae autem huic repugnent specie
quadam utilitatis, eorum neque accessione meliorem uitam fieri nec
decessione peiorem, non uidetur debuisse eiusmodi deliberationem
introducere, in qua quod utile uideretur cum eo, quod honestum est,
compararetur. Etenim quod summum bonum a Stoicis dicitur, conuenienter
naturae uiuere, id habet hanc, ut opinor, sententiam, cum uirtute congruere
semper, cetera autem, quae secundum naturam essent, ita legere, si ea
uirtuti non repugnarent. Quod cum ita sit, putant quidam hanc comparationem
non recte introductam nec omnino de eo genere quicquam praecipiendum
fuisse. Atque illud quidem honestum, quod proprie uereque dicitur, id in
sapientibus est solis neque a uirtute diuelli umquam potest. In iis autem,
in quibus sapientia perfecta non est, ipsum illud quidem perfectum honestum
nullo modo, similitudines honesti esse possunt. Haec enim officia, de
quibus his libris disputamus, media Stoici appellant; ea communia sunt et
late patent, quae et ingenii bonitate multi assequuntur et progressione
discendi; illud autem officium, quod rectum idem appellant, perfectum atque
absolutum est et, ut idem dicunt, omnes numeros habet nec praeter sapientem
cadere in quemquam potest. Cum autem aliquid actum est, in quo media
officia compareant, id cumulate uidetur esse perfectum, propterea quod
uulgus, quid absit a perfecto, non fere intellegit; quatenus autem
intellegit, nihil putat praetermissum; quod idem in poematis, in picturis
usu uenit in aliisque compluribus, ut delectentur imperiti laudentque ea,
quae laudanda non sint, ob eam, credo, causam, quod insit in his aliquid
probi, quod capiat ignaros, qui idem, quid in unaquaque re uitii sit,
nequeant iudicare; itaque, cum sunt docti a peritis, desistunt facile
sententia.

IV. Haec igitur officia, de quibus his libris disserimus, quasi
secunda quaedam honesta esse dicunt, non sapientium modo propria, sed cum
omni hominum genere communia. Itaque iis omnes, in quibus est uirtutis
indoles, commouentur. Nec uero, cum duo Decii aut duo Scipiones fortes uiri
commemorantur aut cum Fabricius aut Aristides iustus nominatur, aut ab
illis fortitudinis aut ab his iustitiae tamquam a sapiente petitur
exemplum; nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem uolumus intellegi, nec
ii, qui sapientes habiti et nominati, M. Cato et C. Laelius, sapientes
fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum frequentia
similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium. Quocirca nec id, quod
uere honestum est, fas est cum utilitatis repugnantia comparari, nec id,
quod communiter appellamus honestum, quod colitur ab iis, qui bonos se
uiros haberi uolunt, cum emolumentis umquam est comparandum, tamque id
honestum, quod in nostram intellegentiam cadit, tuendum conseruandumque
nobis est quam illud, quod proprie dicitur uereque est honestum,
sapientibus; aliter enim teneri non potest, si quae as uirtutem est facta
progressio. Sed haec quidem de iis, qui conseruatione officiorum
existimantur boni. Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodis neque
ea uolunt praeponderari honestate, ii solent in deliberando honestum cum
eo, quod utile putant, comparare, boni uiri non solent. Itaque existimo
Panaetium, cum dixerit homines solere in hac comparatione dubitare, hoc
ipsum sensisse, quod dixerit "solere" modo, non etiam "oportere". Etenim
non modo pluris putare quod utile uideatur quam quod honestum sit, sed
etiam haec inter se comparare et in his addubitare turpissimum est. Quid
ergo est quod non numquam dubitationem adferre soleat considerandumque
uideatur? Credo, si quando dubitatio accidit, quale sit id, de quo
consideretur; saepe enim tempore fit, ut quod turpe plerumque haberi
soleat, inueniatur non esse turpe. Exempli causa ponatur aliquid, quod
pateat latius. Quod potest maius esse scelus quam non modo hominem, sed
etiam familiarem hominem, occidere? num igitur se adstrinxit scelere, si
qui tyrannum occidit quamuis familiarem? Populo quidem Romano non uidetur,
qui ex omnibus praeclaris factis illud pulcherrimum existimat. Vicit ergo
utilitas honestatem? Immo uero, honestatem utilitas secuta est.
Itaque, ut sine ullo errore diiudicare possimus, si quando cum illo, quod
honestum intellegimus, pugnare id uidebitur, quod appellamus utile, formula
quaedam constituenda est, quam si sequemur in comparatione rerum, ab
officio numquam recedemus. Erit autem haec formula Stoicorum rationi
disciplinaeque maxime consentanea; quam quidem his libris propterea
sequimur, quod, quamquam et a ueteribus Academicis et a Peripateticis
uestris, qui quondam idem erant qui Academici, quae honesta sunt
anteponuntur iis, quae uidentur utilia, tamen splendidius haec ab eis
disserentur, quibus quicquid honestum est, idem utile uidetur nec utile
quicquam, quod non honestum, quam ab iis, quibus et honestum aliquid non
utile et utile non honestum. Nobis autem nostra Academia magnam licentiam
dat, ut, quodcumque maxime probabile occurrat, id nostro iure liceat
defendere. Sed redeo ad formulam.

V. Detrahere igitur alteri aliquid et hominem hominis incommodo suum
commodum augere magis est contra naturam quam mors, quam paupertas,
quam dolor, quam cetera, quae possunt aut corpori accidere aut rebus
externis; nam principio tollit conuictum humanum
et societatem: si enim sic erimus adfecti, ut propter suum quisque
emolumentum spoliet aut uiolet alterum, disrumpi necesse est eam, quae
maxime est secundum naturam, humani generis societatem. Vt, si unum
quodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se ualere, si proximi
membri ualitudinem ad se traduxisset, debilitari et interire totum corpus
necesse esset, sic, si unus quisque nostrum ad se rapiat commoda aliorum
detrahatque quod cuique possit emolumenti sui gratia, societas hominum et
communitas euertatur necesse est; nam sibi ut quisque malit, quod ad usum
uitae pertineat, quam alteri adquirere, concessum est non repugnate natura,
illud natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias,
opes augeamus. Neque uero hoc solum natura, id est iure gentium, sed etiam
legibus populorum, quibus in singulis ciuitatibus res publica continetur,
eodem modo constitutum est, ut non liceat sui commodi causa nocere alteri.
Hoc enim spectant leges, hoc uolunt, incolumem esse ciuium coniunctionem,
quam qui dirimunt, eos morte, exsilio, uinclis, damno coercent. Atque hoc
multo magis efficit ipsa naturae ratio, quae est lex diuina et humana; cui
parere qui uelit - omnes autem parebuant, qui secundum naturam uolent
uiuere - numquam committet ut alienum appetat et id, quod alteri
detraxerit, sibi adsumat. Etenim multo magis est secundum naturam
excelsitas animi et magnitudo itemque comitas, iustitia, liberalitas quam
uoluptas, quam uita, quam diuitiae: quae quidem contemnere et pro nihilo
ducere comparantem cum utilitate communi magni animi et excelsi est.
[detrahere autem de altero sui commodi causa magis est contra naturam quam
mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem.] Itemque magis est secundum
naturam pro omnibus gentibus, si fieri possit, conseruandis aut iuuandis,
maximos labores molestiasque suscipere imitantem Herculem illum, quem
hominum fama beneficiorum memor in concilio caelestium conlocauit, quam
uiuere in solitudine non modo sine ullis molestiis, sed etiam in maximis
uoluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine et
uiribus. Quocirca optimo quisque et splendidissimo ingenio longe illam
uitam huic anteponit; ex quo efficitur hominem naturae oboedientem homini
nocere non posse. Deinde qui alterum uiolat, ut ipse aliquid commodi
consequatur, aut nihil existimat se facere contra naturam aut magis
fugienda censet mortem, paupertatem, dolorem, amissionem etiam liberorum,
propinquorum, amicorum, quam facere cuiquam iniuriam. Si nihil existimat
contra naturam fieri hominibus uiolandis, quid cum eo disseras, qui omnino
hominem ex homine tollat? Sin fugiendum id quidem censet, sed multo illa
peiora, mortem, paupertatem, dolorem, errat in eo, quod ullum aut corporis
aut fortunae uitium uitiis animi grauius existimat.

VI. Ergo unum debet esse omnibus propositum, ut eadem sit utilitas
uniuscuiusque et uniuersorum, quam si ad se quisque rapiet, dissoluetur
omnis humana consortio.
Atque etiam si hoc natura praescribit, ut homo homini, quicumque sit, ob
eam ipsam causam, quod is homo sit, consultum uelit, necesse est secundum
eandem naturam omnium utilitatem esse communem; quod si ita est, una
continemur omnes et eadem lege naturae, idque ipsum si ita est, certe
uiolare alterum naturae lege prohibemur. Verum autem primum, uerum igitur
extremum. Nam illud quidem absurdum est, quod quidam dicunt, parenti se aut
fratri nihil decracturos sui commodi causa, aliam rationem esse ciuium
reliquorum. Hi sibi nihil iuris, nullam societatem communis utilitatis
causa statuunt esse cum ciuibus: quae sententia omnem societatem distrahit
ciuitatis. Qui autem ciuium rationem dicunt habendam, externorum negant, ii
dirimunt communem humani generis societatem, qua sublata beneficentia,
liberalitas, bonitas, iustitia funditus tollitur; quae qui tollunt etiam
aduersos deos immortales impii iudicandi sunt. Ab iis enim constitutam
inter homines societatem euertunt, cuius societatis artissimum uinculum est
magis arbitrari esse contra naturam hominem homini detrahere sui commodi
causa quam omnia incommoda subire uel externa uel corporis uel etiam ipsius
animi *** quae uacent iustitia: haec enim una uirtus omnium est domina et
regina uirtutum.
Forsitan quispiam dixerit: nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur,
abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili? [Minime uero: non enim
mihi est uita mea utilior quam animi talis affectio, neminem ut uiolem
commodi mei gratia.] Quid? si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem, uir
bonus, ne ipse frigore conficiatur, uestitu spoliare possit, nonne faciat?
Haec ad iudicandum sunt facillima: nam si quid ab homine ad nullam partem
utili utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturae
legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei publicae atque
hominum societati, si in uita remaneas, adferre possis, si quid ob eam
causam alteri detraxeris, non sit reprehendendum; sin autem id non sit eius
modi, suum cuique incommodum ferendum est potius quam de alterius commodis
detrahendum. Non igitur magis est contra naturam morbus aut egestas aut
quid eius modi quam detractio atque appetitio alieni, sed communis
utilitatis derelictio contra naturam est; est enim iniusta. Itaque lex ipsa
naturae, quae utilitatem hominum conseruat et continet, decernet profecto
ut ab homine inerti atque inutili ad sapientem, bonum, fortem uirum
transferantur res ad uiuendum necessariae, qui si occiderit, multum de
communi utilitate detraxerit, modo hoc ita faciat, ut ne ipse de se bene
existimans seseque diligens hanc causam habeat ad iniuriam. Ita semper
officio fungetur utilitati consulens hominum et ei, quam saepe commemoro,
humanae societati. Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium est;
nulla est enim societas nobis cum tyrannis et potius summa distractio est,
neque est contra naturam spoliare eum, si possis, quem est honestum necare,
atque hoc omne genus pestiferum atque impium ex hominum communitate
exterminandum est. Etenim, ut membra quaedam amputantur, si et ipsa
sanguine et tamquam spiritu carere coeperunt et nocent reliquis partibus
corporis, sic ista in figura hominis feritas et immanitas beluae a communi
tamquam humanitatis corpore segreganda est. Huius generis quaestiones sunt
omnes eae, in quibus ex tempore officium exquiritur.

VII. Eius modi igitur credo res Panaetium persecuturum fuisse, nisi aliqui
casus aut occupatio eius consilium peremisset. Ad quas ipsas consultationes
ex superioribus libris satis multa praecepta sunt, quibus perspici possit,
quid sit propter turpitudinem fugiendum, quid sit, quod idcirco fugiendum
non sit quod omnino turpe non sit. Sed quoniam operi inchoato, prope tamen
absoluto, tamquam fastigium imponimus, ut geometrae solent non omnia
docere, sed postulare ut quaedam sibi concedantur, quo facilius quae uolunt
explicent, sic ego a te postulo, mi Cicero, ut mihi concedas, si potes,
nihil praeter id, quod honestum sit, propter se expetendum. Mihi utrumuis
satis est et tum hoc tum illud probabilius uidetur nec praetera quicquam
probabile. Ac primum in hoc Panaetius defendendus est, quod non utilia cum
honestis pugnare aliquando posse dixerit - neque enim ei fas erat - se ea
quae uiderentur utilia. Nihil uero utile, quod non idem honestum, nihil
honestum, quod non idem utile sit, saepe testatur negatque ullam pestem
maiorem in uitam hominum inuasisse quam eorum opinionem, qui ista
distraxerint. Itaque non ut aliquando anteponeremus utilia honestis, sed ut
ea sine errore diiudicaremus, si quando incidissent, induxit eam, quae
uideretur esse, non quae esset repugnantiam. Hanc igitur partem relictam
explebimus nullis adminiculis, sed, ut dicitur, Marte nostro; neque enim
quicquam est de hac parte post Panaetium explicatum, quod quidem mihi
probaretur, de iis, quae in manus meas uenerint.

VIII. Cum igitur aliqua species utilitatis obiecta est, commoueri necesse
est; sed si, cum animum attenderis, turpitudinem uideas adiunctam ei rei,
quae speciem utilitatis attulerit, tum non utilitas relinquenda est, sed
intellegendum, ubi turpitudo sit, ibi utilitatem esse non posse. Quod si
nihil est tam contra naturam quam turpitudo - recta enim et conuenientia et
constantia natura desiderat aspernaturque contraria - nihilque tam secundum
naturam quam utilitas, certe in eadem re utilitas et turpitudo esse non
potest. Itemque, si ad honestatem nati sumus eaque aut sola expetenda est,
ut Zenoni uisum est, aut certe omni pondere grauior habenda quam reliqua
omnia, quod Aristoteli placet, necesse est, quod honestum sit, id esse aut
solum aut summum bonum, quod autem bonum, id certe utile, ita, quicquid
honestum, id utile. Quare error hominum non proborum, cum aliquid, quod
utile uisum est, arripuit, id continuo secernit ab honesto. Hinc sicae,
hinc uenena, hinc falsa testamenta nascuntur, hinc furta, peculatus,
expilationes direptionesque sociorum et ciuium, hinc opum nimiarum,
potentiae non ferendae, postremo etiam in liberis ciuitatibus regnandi
existunt cupiditates, quibus nihil nec taetrius nec foedius excogitari
potest; emolumenta enim rerum fallacibus iudiciis uident, poenam non dico
legum, quam saepe perrumpunt, sed ipsius turpitudinis, quae acerbissima
est, non uident. Quam ob rem hoc quidem deliberantium genus pellatur e
medio - est enim totum sceleratum et impium - qui deliberant, utrum id
sequantur, quod honestum esse uideant, an se scientes scelere contaminent;
in ipsa enim dubitatione facinus inest, etiamsi ad id non peruenerint. Ergo
ea deliberanda omnino non sunt, in quibus est turpis ipsa deliberatio.

IX. Atque etiam ex omni deliberatione celandi et occultandi spes opinioque
remouenda est; satis enim nobis, si modo in philosophia aliquid profecimus,
persuasum esse debet, si omnes deos hominesque celare possimus, nihil tamen
auare, nihil iniuste, nihil libidinose, nihil incontinenter esse faciendum.
Hinc ille Gyges inducitur a Platone, qui, cum terra discessisset magnis
quibusdam imbribus, descendit in illum hiatum aeneumque equum, ut ferunt
fabulae, animaduertit, cuius in lateribus fores essent; quibus apertis
corpus hominis mortui uidit magnitudine inuisitata anulumque aureum in
digito; quem ut detraxit, ipse induit - erat autem regius pastor - tun in concilium
se pastorum recepit; ibi cum paleam eius anuli ad palmam
conuerterat, a nullo uidebatur, ipse autem omnia uidebat; idem rursus
uidebatur, cum in locum anulum inuerterat. Itaque hac oportunitate anuli
usus reginae stuprum intulit eaque adiutrice regem dominum interemit,
sustulit quos obstare arbitrabatur, nec in his eum facinoribus quisquam
potuit uidere; sic repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae. Hunc
igitur ipsum anulum si habeat sapiens, nihilo plus sibi licere putet
peccare, quam si non haberet; honesta enim bonis uiris, non occulta
quaeruntur. Atque hoc loco philosophi quidam, minime mali illi quidem, sed
non satis acuti, fictam et commenticiam fabulam prolatam dicunt a Platone,
quasi uero ille aut factum id esse aut fieri potuisse defendat. Haec est
uis huius anuli et huius exempli: si nemo sciturus, nemo ne suspicaturus
quidem sit, cum aliquid diuitiarum, potentiae, dominationis, libidinis
causa feceris, si id diis hominibusque futurum sit semper ignotum, sisne
facturus? Negant id fieri posse. Nequaquam potest id quidem, sed quaero,
quod negant posse, id si posset, quidnam facerent? Vrgent rustice sane;
negant enim posse et in eo perstant, hoc uerbum quid ualeat non uident. Cum
enim quaerimus, si celare possint, quid facuri sint, non quaerimus,
possintne celare, sed tamquam tormenta quaedam adhibemus, ut, si
responderint se impunitate proposita facturos quod expediat, facinorosos se
esse fateantur, si negent, omnia turpia per se ipsa fugienda esse
concedant.

X. Sed iam ad propositum reuertamur. Incidunt multae saepe causae,
quae conturbent animos utilitatis specie, non, cum hoc deliberetur,
relinquendane sit honestas propter utilitatis magnitudinem - nam id quidem
improbum est -, sed illud, possitne id, quod utile uideatur, fieri non turpiter.
Cum Collatino collegae Brutus imperium abrogabat, poterat uideri facere id iniuste;
fuerat enim in regibus expellendis socius Bruti consiliorum et adiutor. Cum
autem consilium hoc principes cepissent, cognationem Superbi nomenque
Tarquiniorum et memoriam regni esse tollendam, quod erat utile,
patriae consulere, id erat ita honestum, ut etiam ipsi Collatino placere deberet.
Itaque utilitas ualuit propter honestatem, sine qua ne utilitas quidem esse
potuisset. At in eo rege, qui urbem condidit, non item; species enim utilitatis
animum pepulit eius: cui cum uisum esset utilius solum quam cum altero
regnare, fratrem interemit. Omisit hic et pietatem et humanitatem, ut id, quod utile
uidebatur neque erat, assequi posset, et tamen muri causam opposuit,
speciem honestatis nec probabilem nec sane idoneam. Peccauit igitur, pace
uel Quirini uel Romuli dixerim. Nec tamen nostrae nobis utilitates
omittendae sunt aliisque tradendae, cum his ipsi egeamus, sed suae cuique
utilitati, quod sine alterius iniuria fiat, seruiendum est. Scite
Chrysippus, ut multa: "Qui stadium" inquit "currit, eniti et contendere
debet quam maxime possit ut uincat, supplantare eum, quicum certet, aut
manu depellere nullo modo debet; sic in uita sibi quemque petere quod
pertineat ad usum non iniquum est, alteri deripere ius non est".
Maxime autem perturbantur officia in amicitiis, quibus et non tribuere
quod recte possis et tribuere quod non sit aequum contra officium est. Sed
huius generis totius breue et non difficile praeceptum est: quae enim
uidentur utilia, honores, diuitiae, uoluptates, cetera generis eiusdem,
haec amicitiae numquam anteponenda sunt; at neque contra rem publicam neque
contra ius iurandum ac fidem amici causa uir bonus faciet, ne si iudex
quidem erit de ipso amico; ponit enim personam amici, cum induit iudicis.
Tantum dabit amicitiae, ut ueram amici causam esse malit, ut orandae litis
tempus, quoad per leges liceat, accommodet. Cum uero iurato sententia
dicenda erit, meminerit deum se adhibere testem, id est, ut ego arbitror,
mentem suam, qua nihil homini dedit deus ipse diuinius. Itaque praeclarum a
maioribus accepimus morem rogandi iudicis, si eum teneremus, QVAE SALVA
FIDE FACERE POSSIT. Haec rogatio ad ea pertinet, quae paulo ante dixi
honeste amico a iudice posse concedi; nam si omnia facienda sint, quae
amici uelint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint. Loquor
autem de communibus amicitiis; nam in sapientibus uiris perfectisque nihil
potest esse tale. Damonem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoc animo inter se
fuisse, ut, cum eorum alteri Dionysius tyrannus diem necis destinauisset et
is, qui morti addictus esset, paucos sibi dies commendandorum suorum causa
postulauisset, uas factus sit alter eius sistendi, ut, si ille non
reuertisset, moriendum esset ipsi; qui cum ad diem se recepisset, admiratus
eorum fidem tyrannus petiuit ut se ad amicitiam tertium adscriberent. Cum
igitur id, quod utile uidetur in amicitia, cum eo, quod honestum est,
comparatur, iaceat utilitatis species, ualeat honestas; cum autem in
amicitia quae honesta non sunt postulabuntur, religio et fides anteponatur
amicitiae: sic habebitur is, quem exquirimus, dilectus officii.

XI. Sed utilitatis specie in re publica saepissime peccatur, ut in Corinthi
disturbatione nostri: durius etiam Athenienses, qui sciuerunt ut Aeginetis,
qui classe ualebant, pollices praeciderentur. Hoc uisum est utile; nimis
enim imminebat propter propinquitatem Aegina Piraeo. Sed nihil quod crudele
utile; est enim hominum naturae, quam sequi debemus, maxime inimica
crudelitas. Male etiam qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque
exterminant, ut Pennus apud patres nostros, Papius nuper. Nam esse pro
ciue, qui ciuis non sit, rectum est non licere, quam legem tulerunt
sapientissimi consules Crassus et Scaeuola: usu uero urbis prohibere
peregrinos sane inhumanum est. Illa praeclara, in quibus publice utilitatis
species prae honestate contemnitur. Plena exemplorum est nostra res publica
cum saepe, tum maxime bello Punico secundo, quae Cannensi calamitate
accepta maiores animos habuit quam umquam rebus secundis; nulla timoris
significatio, nulla mentio pacis. Tanta uis est honesti, ut speciem
utilitatis obscuret. Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent
sustinere statuerentque ut, urbe relicta, coniugibus et liberis Troezene
depositis, naues conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent,
Cyrsilum quendam suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque reciperent,
lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem sequi uidebatur, sed ea nulla
erat repugnante honestate. Themistocles post uictoriam eius belli, quod cum
Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei publicae salutare,
sed id sciri non opus esse; postulauit ut aliquem populus daret, quicum
communicaret; datus est Aristides. Huic ille, classem Lacedaemoniorum, quae
subducta esset ad Gytheum, clam incendi posse, quo facto frangi
Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum audisset, in contionem
magna expectatione uenit dixitque perutile esse consilium, quod
Themistocles adferret, sed minime honestum. Itaque Athenienses, quod
honestum non esset, id ne utile quidem putauerunt totamque eam rem, quam ne
audierant quidem, auctore Aristide repudiauerunt. Melius hi quam nos, qui
piratas immunes, socios uectigales habemus.


XII. Maneat ergo, quod turpe sit, id numquam esse utile, ne tum quidem, cum
id, quod utile esse putes, adipiscare; hoc enim ipsum, utile putare quod
turpe sit, calamitosum est. Sed incidunt, ut supra dixi, saepe causae, cum
repugnare utilitas honestati uideatur, ut animaduertendum sit, repugnetne
plane an possit cum honestate coniungi. Eius generis hae sunt quaestiones:
si exempli gratia uir bonus Alexandrea Rhodum magnum frumenti numerum
aduexerit in Rhodiorum inopia et fame summaque annonae caritate, si idem
sciat complures mercatores Alexandrea soluisse nauesque in cursu frumento
onustas petentes Rhodum uiderit, dicturusne sit id Rhodiis an silentio suum
quam plurimo uenditurus? Sapientem et bonum uirum fingimus; de eius
deliberatione et consultatione quaerimus, qui celaturus Rhodios non sit, si
id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit. In huius modi causis aliud
Diogeni Babylonio uideri solet, magno et graui Stoico, aliud Antipatro,
discipulo eius, homini acutissimo: Antipatro omnia patefacienda, ut ne quid
omnino, quod uenditor norit, emptor ignoret, Diogeni uenditorem, quatenus
iure ciuili constitutum sit, dicere uitia oportere, cetera sine insidiis
agere et, quoniam uendat, uelle quam optime uendere. "Aduexi, exposui,
uendo meum non pluris quam ceteri, fortasse etiam minoris, cum maior est
copia; cui fit iniuria?" Exoritur Antipatri ratio ex altera parte: "Quid
ais? Tu, cum hominibus consulere debeas et seruire humanae societati eaque
lege natus sis et ea habeas principia naturae, quibus parere et quae sequi
debeas, ut utilitas tua communis sit utilitas uicissimque communis utilitas
tua sit, celabis homines, quid iis adsit commoditatis et copia?"
Respondebit Diogenes fortasse sic: "Aliud est celare, aliud tacere, neque
ego nunc te celo, si tibi non dico, quae natura deorum sit, qui sit finis
bonorum, quae tibi plus prodessent cognita quam tritici uilitas. Sed non,
quicquid tibi audire utile est, idem mihi dicere necesse est." "Immo uero
[inquiet ille] necesse est, si quidem meministi esse inter homines natura
coniunctam societatem". "Memini", inquiet ille "sed num ista societas talis
est, ut nihil suum cuiusque sit? Quod si ita est, ne uendendum quidem
quicquam est, sed donandum".

XIII. Vides in hac tota disceptatione non illud dici: "Quamuis hoc turpe
sit, tamen, quoniam expedit, faciam", sed ita expedire, ut turpe non sit,
ex altera autem parte, ea re, quia turpe sit, non esse faciendum. Vendat
aedes uir bonus, propter aliqua uitia, quae ipse norit, ceteri ignorent,
pestilentes sint et habeantur salubres, ignoretur in omnibus cubiculis
apparere serpentes, male materiatae sint, ruinosae, sed hoc praeter
dominum nemo sciat; quaero, si haec emptoribus uenditor non dixerit
aedesque uendiderit pluris multo, quam se uenditurum putarit, num id
iniuste aut improbe fecerit? "Ille uero" inquit Antipater. "Quid est enim
aliud erranti uiam non monstrare, quod Athenis execrationibus publicis
sanctum est, si hoc non est, emptorem pati ruere et per errorem in maximam
fraudem incurrere? Plus etiam est quam uiam non monstrare; nam est scientem
in errorem alterum inducere". Diogenes contra: "Num te emere coegit, qui ne
hortatus quidem est? Ille, quod non placebat, proscripsit, tu, quod
placebat, emisti. Quod si qui proscribunt uillam bonam beneque aedificatam
non existimantur fefellisse, etiam si illa nec bona est nec aedificata
ratione, multo minus, qui domum non laudarunt. Vbi enim iudicium emptoris
est, ibi fraus uenditoris quae potest esse? Sin autem dictum non omne
praestandum est, quod dictum non est, id praestandum putas? Quid uero est
stultius quam uenditorem eius rei, quam uendat, uitia narrare? Quid autem
tam absurdum quam si domini iussu ita praeco praedicet: domum pestilentem
uendo?". Sic ergo in quibusdam causis dubiis ex altera parte defenditur
honestas, ex altera ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile uideatur,
non modo facere honestum sit, sed etiam non facere turpe. Haec est illa,
quae uidetur utilium fieri cum honestis saepe dissensio. Quae diiudicanda
sunt; non enim, ut quaereremus, exposuimus, sed ut explicaremus. Non igitur
uidetur nec frumentarius ille Rhodios nec hic aedium uenditor celare
emptores debuisse. Neque enim id est celare, quicquid reticeas, sed cum,
quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa uelis eos, quorum intersit
id scire. Hoc autem celandi genus quale sit et cuius hominis, quis non
uidet? Certe non aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non uiri
boni, uersuti potius, obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi,
ueteratoris, uafri. Haec tot et alia plura nonne inutile est uitiorum
subire nomina?

XIV. Quod si uituperandi qui reticuerunt, quid de iis existimandum est, qui
orationis uanitatem adhibuerunt? C. Canius, eques Romanus, nec infacetus et
satis litteratus, cum se Syracusas otiandi, ut ipse dicere solebat, non
negotiandi causa contulisset, dictitabat se hortulos aliquos emere uelle,
quo inuitare amicos et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod
cum percrebruisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis,
uenales quidem se hortos non habere, sed licere uti Canio, si uellet, ut
suis, et simul ad cenam hominem in hortos inuitauit in posterum diem. Cum
ille promisisset, tum Pythius, qui esset ut argentarius apud omnes ordines
gratiosus, piscatores ad se conuocauit et ab iis petiuit ut ante suos
hortulos postridie piscarentur, dixitque quid eos facere uellet. Ad cenam
tempori uenit Canius; opipare a Pythio adparatum conuiuium, cumbarum ante
oculos multitudo, pro se quisque, quod ceperat, adferebat; ante pedes Pythi
pisces abiciebantur. Tum Canius: "Quaeso" inquit "quid est hoc, Pythi?
Tantumne piscium? Tantumne cumbarum?" Et ille: "Quid mirum?" inquit "Hoc
loco est Syracusis quicquid est piscium, hic aquatio, hac uilla isti carere
non possunt". Incensus Canius cupiditate contendit a Pythio, ut uenderet.
Grauate ille primo. Quid multa? Impetrat. Emit homo cupidus et locuples
tanti, quanti Pythius uoluit, et emit instructos; nomina facit, negotium
conficit. Inuitat Canius postridie familiares suos, uenit ipse mature,
scalmum nullum uidet. Quaerit ex proximo uicino, num feriae quaedam
piscatorum essent, quod eos nullos uideret. "Nullae, quod sciam", ille
inquit "sed hic piscari nulli solent; itaque heri mirabar quid accidisset".
Stomachari Canius, sed quid faceret? Nondum enim C. Aquilius, collega et
familiaris meus, protulerat de dolo malo formulas; in quibus ipsis, cum ex
eo quaererent, quid esset dolus malus, respondebat, cum esset aliud
simulatum, aliud actum. Hoc quidem sane luculente, ut ab homine perito
definiendi. Ergo et Pythius et omnes aliud agentes, aliud simulantes
perfidi, improbi, malitiosi. Nullum igitur eorum factum potest utile esse,
cum sit tot uitiis inquinatum.

XV. Quod si Aquiliana definitio uera est, ex omni uita simulatio
dissimulatioque tollenda est. Ita nec ut emat melius nec ut uendat quicquam
simulabit aut dissimulabit uir bonus. Atque iste dolus malus et legibus
erat uindicatus (ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium
lege Plaetoria) et sine lege iudiciis, in quibus additur EX FIDE BONA.
Reliquorum autem iudiciorum haec uerba maxime excellunt: in arbitrio rei
uxoriae MELIVS AEQVIVS, in fiducia VT INTER BONOS BENE AGIER. Quid ergo?
Aut in eo, QVOD MELIVS AEQVIVS, potest ulla pars inesse fraudis? Aut cum
dicitur INTER BONOS BENE AGIER, quicquam agi dolose aut malitiose potest?
Dolus autem malus in simulatione, ut ait Aquilius, continetur; tollendum
est igitur ex rebus contrahendis omne mendacium; non inlicitatorem
uenditor, non qui contra se liceatur emptor apponet; uterque, si ad
eloquendum uenerit, non plus quam semel eloquetur. Quintus quidem Scaeuola,
Publi filius, cum postulasset, ut sibi fundus, cuius emptor erat, semel
indicaretur idque uenditor ita fecisset, dixit se pluris aestumare: addidit
centum milia. Nemo est, qui hoc uiri boni fuisse neget; sapientis negant,
ut si minoris quam potuisset uendidisset. Haec igitur est illa pernicies,
quod alios bonos alios sapientes existimant. Ex quo Ennius "nequiquam
sapere sapientem, qui ipse sibi prodesse non quiret". Vere id quidem, si,
quid esset prodesse, mihi cum Ennio conueniret. Hecatonem quidem Rhodium,
discipulum Panaeti, uideo in iis libris, quos de officio scripsit Q.
Tuberoni, dicere "sapientis esse nihil contra mores, leges, instituta
facientem habere rationem rei familiaris. Neque enim solum nobis diuites
esse uolumus, sed liberis, propinquis, amicis maximeque rei publicae.
Singulorum enim facultates et copiae diuitiae sunt ciuitatis". Huic
Scaeuolae factum, de quo paulo ante dixi, placere nullo modo potest; etenim
omnino tantum se negat facturum compendii sui causa, quod non liceat: huic
nec laus magna tribuenda nec gratia est. Sed siue et simulatio et
dissimulatio dolus malus est, perpaucae res sunt, in quibus non dolus malus
iste uersetur, siue uir bonus est is, qui prodest quibus potest, nocet
nemini, certe istum uirum bonum non facile reperimus. Numquam igitur est
utile peccare, quia semper est turpe, et, quia semper est honestum uirum
bonum esse, semper est utile.

XVI. Ac de iure quidem praediorum sanctum apud nos est iure ciuili, ut in
iis uendendis uitia dicerentur, quae nota essent uenditori. Nam cum ex
duodecim tabulis satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata,
quae qui infitiatus esset dupli poenam subiret, a iuris consultis etiam
reticentiae poena est constituta: quicquid enim est in praedio uitii, id
statuerunt, si uenditor sciret, nisi nominatim dictum esset, praestari
oportere. Vt, cum in arce augurium augures acturi essent iussisentque T.
Claudium Centumalum, qui aedes in Caelio monte habebat, demoliri ea, quorum
altitudo officeret auspiciis, Claudius proscripsit insulam [uendidit], emit
P. Calpurnius Lanarius: huic ab auguribus illud idem denuntiatum est.
Itaque Calpurnius cum demolitus esset cognossetque Claudium aedes postea
proscripsisse, quam esset ab auguribus demoliri iussus, arbitrum illum
adegit, QVIDQVID SIBI DARE FACERE OPORTERET EX FIDE BONA.
M. Cato sententiam dixit, huius nostri Catonis pater (ut enim ceteri ex patribus,
sic hic, qui illud lumen progenuit, ex filio est nominandus). Is igitur iudex ita
pronuntiauit, cum in uendundo rem eam scisset et non pronuntiasset, emptori
damnum praestari oportere. Ergo ad fidem bonam statuit pertinere notum esse
emptori uitium, quod nosset uenditor. Quod si recte iudicauit, non recte
frumentarius ille, non recte aedium pestilentium uenditor tacuit. Sed huius
modi reticentiae iure ciuili comprehendi non possunt; quae autem possunt
diligenter tenentur. M. Marius Gratidianus, propinquus noster, C. Sergio
Oratae uendiderat aedes eas, quas ab eodem ipse paucis ante annis emerat;
eae [Sergio] seruiebant, sed hoc in mancipio Marius non dixerat; adducta
res in iudicium est. Oratam Crassus, Gratidianum defendebat Antonius. Ius
Crassus urgebat, "quod uitii uenditor non dixisset sciens, id oportere
praestari", aequitatem Antonius, "quoniam id uitium ignotum Sergio non
fuisset, qui illas aedes uendidisset, nihil fuisse necesse dici nec eum
esse deceptum, qui id, quod emerat, quo iure esset, teneret. "Quorsus haec?
Vt illud intellegas, non placuisse maioribus nostris astutos.

XVII. Sed aliter leges, aliter philosophi tollunt astutias; leges, quatenus
manu tenere possunt, philosophi, quatenus ratione et intellegentia. Ratio
ergo hoc postulat, ne quid insidiose, ne quid simulate, ne quid fallaciter.
Suntne igitur insidiae tendere plagas, etiam si excitaturus non sis nec
agitaturus? Ipsae enim ferae nullo insequente saepe incidunt. Sic tu aedes
proscribas, tabulam tamquam plagam ponas, [domum propter uitia uendas,] in
eam aliquis incurrat imprudens? Hoc quamquam uideo propter deprauationem
consuetudinis neque more turpe haberi neque aut lege sanciri aut iure
ciuili, tamen naturae lege sanctum est. Societas est enim - quod, etsi
saepe dictum est, dicendum est tamen saepius - latissime quidem quae
pateat, omnium inter omnes, interior eorum, qui eiusdem gentis sint,
propior eorum, qui eiusdem ciuitatis. Itaque maiores aliud ius gentium,
aliud ius ciuile esse uoluerunt: quod ciuile, non idem continuo gentium,
quod autem gentium, idem ciuile esse debet. Sed nos ueri iuris germanaeque
iustitiae solidam et expressam effigem nullam tenemus, umbra et imaginibus
utimur; eas ipsas utinam sequeremur! Feruntur enim ex optimis naturae et
ueritatis exemplis. Nam quanti uerba illa VTI NE PROPTER TE FIDEMVE TVAM
CAPTVS FRAVDATVSVE SIM! quam illa aurea VT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET
ET SINE FRAVDATIONE! Sed, qui sint boni et quid sit bene agi magna quaestio
est. Q. quidem Scaeuola, pontifex maximus, summam uim esse dicebat in
omnibus iis arbitriis, in quibus adderetur EX FIDE BONA, fideique bonae
nomen existimabat manare latissime, idque uersari in tutelis, societatibus,
fiduciis, mandatis, rebus emptis, uenditis, conductis, locatis, quibus
uitae societas contineretur; in iis magni esse iudicis statuere, praesertim
cum in plerisque essent iudicia contraria, quid quemque cuique praestare
oporteret. Quocirca astutiae tollendae sunt eaque malitia, quae uult illa
quidem uideri se esse prudentiam, sed abest ab ea distatque plurimum;
prudentia est enim locata in dilectu bonorum et malorum, malitia, si omnia,
quae turpia sunt, mala sunt, mala bonis ponit ante. Nec uero in praediis
solum ius ciuile ductum a natura malitiam fraudemque uindicat, sed etiam in
mancipiorum uenditione uenditoris fraus omnis excluditur. Qui enim scire
debuit de sanitate, de fuga, de furtis, praestat edicto aedilium. Heredum
alia causa est. Ex quo intellegitur, quoniam iuris natura fons sit, hoc
secundum naturam esse, neminem id agere, ut ex alterius praedetur inscitia.
Nec ulla pernicies uitae maior inueniri potest quam in malitia simulatio
intellegentiae; ex quo ista innumerabilia nascuntur, ut utilia cum honestis
pugnare uideantur. Quotus enim quisque reperietur, qui impunitate et
ignoratione omnium proposita abstinere possit iniuria?

XVIII. Periclitemur, si placet, et in iis quidem exemplis, in quibus
peccari uolgus hominum fortasse non putet; neque enim de sicariis,
ueneficis, testamentariis, furibus, peculatoribus hoc loco disserendum est,
qui non uerbis sunt et disputatione philosophorum, sed uinclis et carcere
fatigandi, sed haec consideremus, quae faciunt ii, qui habentur boni. L.
Minuci Basili locupletis hominis falsum testamentum quidam e Graecia Romam
attulerunt; quod quo facilius obtinerent, scripserunt heredes secum M.
Crassum et Q. Hortensium, homines eiusdem aetatis potentissimos; qui cum
illud falsum esse suspicarentur, sibi autem nullius essent conscii culpae,
alieni facinoris munusculum non repudiauerunt. Quid ergo? Satin est hoc, ut
non deliquisse uideantur? Mihi quidem non uidetur, quamquam alterum uiuum
amaui, alterum non odi mortuum. Sed cum Basilus M. Satrium sororis filium
nomen suum ferre uoluisset eumque fecisset heredem - hunc dico patronum
agri Piceni et Sabini -, o turpem notam temporum illorum, non
erat aequum principes ciuis rem habere, ad Satrium nihil praeter nomen
peruenire! Etenim si is, qui non defendit iniuriam neque propulsat a suis,
cum potest, iniuste facit, ut in primo libro disserui, qualis habendus est
is, qui non modo non repellit, sed etiam adiuuat iniuriam? Mihi quidem
etiam uerae hereditates non honestae uidentur, si sunt malitiosis
blanditiis, officiorum non ueritate, sed simulatione quaesitae. Atqui in
talibus rebus aliud utile interdum, aliud honestum uideri solet. Falso: nam
eadem utilitatis quae honestatis est regula. Qui hoc non peruiderit, ab hoc
nulla fraus aberit, nullum facinus; sic enim cogitans: "Est istuc quidem
honestum, uerum hoc expedit", res a natura copulatas audebit errore
diuellere, qui fons est fraudium, maleficiorum, scelerum omnium.

XIX. Itaque si uir bonus habeat hanc uim, ut, si digitis concrepuerit, possit
in locupletium testamenta nomen eius inrepere, hac ui non utatur, ne si
exploratum quidem habeat id omnino neminem umquam suspicaturum: at dares
hanc uim M. Crasso, ut digitorum percussione heres posset scriptus esse qui
re uera non esset heres, in foro, mihi crede, saltaret. Homo autem iustus
isque, quem sentimus uirum bonum, nihil cuiquam, quod in se transferat,
detrahet. Hoc qui admiratur, is se, quid sit uir bonus, nescire fateatur.
At uero, si qui uoluerit animi sui complicatam notionem euoluere, iam se
ipse doceat eum uirum bonum esse, qui prosit quibus possit, noceat nemini
nisi lacessitus iniuria. Quid ergo? Hic non noceat, qui quodam quasi ueneno
perficiat ut ueros heredes moueat, in eoum locum ipse succedat? "Non igitur
faciat" dixerit quis, "quod utile sit, quod expediat?" Immo intellegat
nihil nec expedire nec utile esse, quod sit iniustum. Hoc qui non
didicerit, bonus uir esse non poterit. C Fimbriam consularem audiebam de
patre nostro puer iudicem M. Lutatio Pinthiae fuisse, equiti Romano sane
honesto, cum is sponsionem fecisset NI VIR BONVS ESSET. Itaque ei dixisse
Fimbriam se illam rem numquam iudicaturum, ne aut spoliaret fama probatum
hominem, si contra iudicauisset, aut statuisse uideretur uirum bonum esse
aliquem, cum ea res innumerabilius officiis et laudibus contineretur. Huic
igitur uiro bono, quem Fimbria etiam, non modo Socrates nouerat, nullo modo
uideri potest quicquam esse utile, quod non honestum sit; itaque talis uir
non modo facere, sed ne cogitare quidem quicquam audebit, quod non audeat
praedicare. Haec non turpe est dubitare philosophos, quae ne rustici quidem
dubitent? A quibus natum est id, quod iam contritum est uetustate
prouerbium: cum enim fidem alicuius bonitatemque laudant, dignum esse
dicunt, quicum in tenebris mices. Hoc quam habet uim nisi illam, nihil
expedire quod non deceat, etiam si id possis nullo refellente obtinere?
Videsne hoc prouerbio neque Gygi ille posse ueniam dari neque huic, quem
paulo ante fingebam digitorum percussione hereditates omnium posse
conuerrere? Vt enim, quod turpe est, id, quamuis occultetur, tamen honestum
fieri nullo modo potest, sic, quod honestum non est, id utile ut sit effici
non potest aduersante et repugnante natura.

XX. At enim, cum permagna praemia sunt, est causa peccandi. C. Marius, cum
a spe consulatus longe abesset et iam septimum annum post praeturam iaceret
neque petiturus umquam consulatum uideretur, Q. Metellum, cuius legatus
erat, summum uirum et ciuem, cum ab eo, imperatore suo, Romam missus esset,
apud populum Romanum criminatus est, bellum illum ducere; si se consulem
fecissent, breui tempore aut uiuum aut mortuum Iugurtham se in potestatem
populi Romani redacturum. Itaque factus est ille quidem consul, sed a fide
iustitiaque discessit, qui optimum et grauissimum ciuem, cuius legatus et a
quo missus esset, in inuidiam falso crimine adduxerit. Ne noster quidem
Gratidianus officio uiri boni functus est tum, cum praetor esset
collegiumque praetorium tribuni plebi adhibuissent, ut res nummaria de
communi sententia constitueretur; iactabatur enim temporibus illis nummus
sic, ut nemo posset scire, quid haberet. Conscripserunt communiter edictum
cum poena atque iudicio constitueruntque ut omnes simul in rostra post
meridiem escenderent. Et ceteri quidem alius alio; Marius ab subselliis in
rostra recta idque, quod communiter compositum fuerat, solus edixit. Et ea
res, si quaeris, ei magno honori fuit; omnibus uicis statuae, ad eas tus,
cerei. Quid multa? Nemo umquam multitudini fuit carior. Haec sunt, quae
conturbent in deliberatione non numquam, cum id, in quo uiolatur aequitas,
non ita magnum, illud autem, quod ex eo paritur, permagnum uidetur, ut
Mario praeripere collegis et tribunis plebi popularem gratiam non ita
turpe, consulem ob eam rem fieri, quod sibi tum proposuerat, ualde utile
uidebatur. Sed omnium una regula est, quam tibi cupio esse notissimam: aut
illud, quod utile uidetur, turpe ne sit, aut, si turpe est, ne uideatur
esse utile. Quid igitur? Possumusne aut illum Marium uirum bonum iudicare
aut hunc? Explica atque excute intellegentiam tuam, ut uideas, quae sit in
ea species et forma et notio uiri boni. Cadit ergo in uirum bonum mentiri
emolumenti sui causa, criminari, praeripere, fallere? Nihil profecto minus.
Est ergo ulla res tanti aut commodum ullum tam expetendum, ut uiri boni et
splendorem et nomen amittas? Quid est quod adferre tantum tantum utilitas
ista, quae dicitur, possit, quantum auferre, si boni uiri nomen eripuerit,
fidem iustitiamque detraxerit? Quid enim interest, utrum ex homine se
conuertat quis in beluam an hominis figura immanitatem gerat beluae?

XXI. Quid? Qui omnia recta et honesta neglegunt, dummodo potentiam
consequantur, nonne idem faciunt quod is, qui etiam socerum habere uoluit
eum, cuius ipse audacia potens esset? Vtile ei uidebatur plurimum posse
alterius inuidia; id quam iniustum in patriam et quam turpe esset, non
uidebat. Ipse autem socer in ore semper Graecos uersus de Phoenissis
habebat, quos dicam ut potero, incondite fortasse, sed tamen ut res possit
intellegi:
Nam si uiolandum est ius, regnandi gratia
uiolandum est; aliis rebus pietatem colas.
Capitalis Eteocles uel potius Euripides, qui id unum, quod omnium
sceleratissimum fuerit, exceperit. Quid igitur minuta colligimus,
hereditates, mercaturas, uenditiones fraudulentas? Ecce tibi, qui rex
populi Romani dominusque omnium gentium esse concupiuerit idque perfecerit.
Hanc cupiditatem si honestam quis esse dicit, amens est; probat enim legum
et libertatis interitum earumque oppressionem taetram et detestabilem
gloriosam putat. Qui autem fatetur honestum non esse in ea ciuitate, quae
libera fuerit quaeque esse debeat, regnare, sed ei, qui id facere possit,
esse utile, qua hunc obiurgatione aut quo potius conuitio a tanto errore
coner auellere? Potest enim, di immortales, cuiquam esse utile foedissimum
et taeterrimum parricidium patriae, quamuis is, qui se eo obstrinxerit, ab
oppressis ciuibus parens nominetur? Honestate igitur dirigenda utilitas
est, et quidem sic, ut haec duo uerbo inter se discrepare, re unum sonare
uideantur. Non habeo ad uolgi opinionem quae maior utilitas quam regnandi
esse possit, nihil contra inutilius ei, qui id iniuste consecutus sit,
inuenio, cum ad ueritatem coepi reuocare rationem. Possunt enim cuiquam
esse utiles angores, sollicitudines, diurni et nocturni metus, uita
insidiarum periculorumque plenissima?
Multi iniqui atque infideles regno, pauci beniuoli [sunt],
inquit Accius. At cui regno? Quod a Tantalo et Pelope proditum iure
optinebatur. Nam quanto plures ei regi putas, qui exercitu populi Romani
populum ipsum Romanum oppressisset ciuitatemque non modo liberam, sed etiam
gentibus imperantem seruire sibi coegisset? Hunc tu quas conscientiae labes
in animo censes habuisse, quae uulnera? Cuius autem uita ipsi potest utilis
esse, cum eius uitae ea condicio sit, ut qui illam eripuerit in maxima et
gratia futurus sit et gloria? Quod si haec utilia non sunt, quae maxime
uidentur, quia plena sunt dedecoris ac turpitudinis, satis persuasum esse
debet nihil esse utile, quod non honestum sit.

XXII. Quamquam id quidem cum saepe alias, tum Pyrrhi bello a C. Fabricio
consule iterum et a senatu nostro iudicatum est. Cum enim rex Pyrrhus
populo Romano bellum ultro intulisset cumque de imperio certamen esset cum
rege generoso ac potente, perfuga ab eo uenit in castra Fabrici eique est
pollicitus, si praemium sibi proposuisset, se, ut clam uenisset, sic clam
in Pyrrhi castra rediturum et eum ueneno necaturum. Hunc Fabricius
reducendum curauit ad Pyrrhum idque eius factum laudatum a senatu est.
Atqui si speciem utlitatis opinionemque quaerimus, magnum illud bellum
perfuga unus et grauem aduersarium imperii sustulisset, sed magnum dedecus
et flagitium, quicum laudis certamen fuisset, eum non uirtute, sed scelere
superatum. Vtrum igitur utilius uel Fabricio, qui talis in hac urbe qualis
Aristides Athenis fuit, uel senatui nostro, qui numquam utilitatem a
dignitate seiunxit, armis cum hoste certare an uenenis? Si gloriae causa
imperium expetundum est, scelus absit, in quo non potest esse gloria; sin
ipsae opes expetuntur quoquo modo, non poterunt utiles esse cum infamia.
Non igitur utilis illa L. Philippi Q. f. sententia, quas ciuitates L. Sulla
pecunia accepta ex senatus consulto liberauisset, ut eae rursus uectigales
essent, neque iis pecuniam, quam pro libertate dederant, redderemus. Ei
senatus est assensus; turpe imperio! piratarum enim melior fides quam
senatus. "At aucta uectigalia, utile igitur". Quousque audebunt dicere
quicquam utile, quod non honestum? Potest autem ulli imperio, quod gloria
debet fultum esse et beneuolentia sociorum, utile esse odium et infamia?
Ego etiam cum Catone meo saepe dissensi: nimis mihi praefracte uidebatur
aerarium uectigaliaque defendere, omnia publicanis negare, multa sociis,
cum in hos benefici esse deberemus, cum illis sic agere, ut cum colonis
nostris soleremus, eoque magis, quod illa ordinum coniunctio ad salutem rei
publicae pertinebat. Male etiam Curio, cum causam Transpadanorum aequam
esse dicebat, semper autem addebat: "Vincat utilitas". Potius doceret non
esse aequam, quia non esset utilis rei publicae, quam cum utilem non esse
diceret, esse aequam fateretur.

XXIII. Plenus est sextus liber de officiis Hecatonis talium quaestionum:
sitne boni uiri in maxima caritate annonae familiam non alere: in utramque
partem disputat, sed tamen ad extremum utilitate, ut putat, officium
dirigit magis quam humanitate. Quaerit, si in mari iactura facienda sit,
equine pretiosi potius iacturam faciat an seruuli uilis. Hic alio res
familiaris, alio ducit humanitas. "Si tabulam de naufragio stultus
arripuerit, extorquebitne eam sapiens, si potuerit?" Negat, quia sit
iniurium. "Quid? Dominus nauis eripietne suum?" Minime, non plus quam [si]
nauigantem in alto eicere de naui uelit, quia sua sit. Quoad enim peruentum
est eo, quo sumpta nauis est, non domini est nauis, sed nauigantium. "Quid?
Si una tabula sit, duo naufragi, eique sapientes, sibine uterque rapiat an
alter cedat alteri?" Cedat uero, sed ei, cuius magis intersit uel sua uel
rei publicae causa uiuere. "Quid? Si haec paria in utroque?" Nullum erit
certamen, sed quasi sorte aut micando uictus alteri cedet alter. "Quid? Si
pater fana expilet, cuniculos agat ad aerarium, indicetne id magistratibus
filius?" Nefas id quidem est, quin etiam defendat patrem, si arguatur. "Non
igitur patria praestat omnibus officiis?" Immo uero, sed ipsi patriae
conducit pios habere ciues in parentes. "Quid? Si tyrannidem occupare, si
patriam prodere conabitur pater, silebitne filius?" Immo uero obsecrabit
patrem, ne id faciat; si nihil proficiet, accusabit, minabitur etiam: ad
extremum, si ad perniciem patriae res spectabit, patriae salutem anteponet
saluti patris. Quaerit etiam, si sapiens adulterinos nummos acceperit
imprudens pro bonis, cum id rescierit, soluturusne sit eos, si cui debeat,
pro bonis. Diogenes ait, Antipater negat, cui potius assentior. "Si qui
uinum fugiens uendat sciens, debeatne dicere?" Non necesse putat Diogenes,
Antipater uiri boni existimat. Haec sunt quasi controuersa iura Stoicorum.
"In mancipio uendundo dicendane uitia, non ea, quae nisi dixeris,
redhibeatur mancipium iure ciuili, sed haec, mendacem esse, aleatorem,
furacem, ebriosum?" Alteri dicenda uidentur, alteri non uidentur. "Si quis
aurum uendens orichalcum se putet uendere, indicetne ei uir bonus aurum
illud esse, an emat denario, quod sit mille danarium?" Perspicuum est iam
et quid mihi uideatur et quae sit inter eos philosophos, quos nominaui,
controuersia.

XXIV. Pacta et promissa semperne seruanda sint, QVAE NEC VI NEC DOLO MALO,
ut praetores solent, FACTA SINT. Si quis medicamentum cuipiam dederit ad
aquam intercutem pepigeritque, si eo medicamento sanus factus esset, ne
illo medicamento umquam postea uteretur, si eo medicamento sanus factus sit
et annis aliquot post inciderit in eundem morbum nec ab eo, quicum
pepigerat, impetret ut iterum eo liceat uti, quid faciendum sit? cum sit is
inhumanus, qui non concedat, nec ei quicquam fiat iniuriae, uitae et saluti
consulendum. Quid? Si qui sapiens rogatus sit ab eo, qui eum heredem
faciat, cum ei testamento sestertium milies relinquatur, ut ante quam
hereditatem adeat luce palam in foro saltet, idque se facturum promiserit,
quod aliter heredem eum scripturus ille non esset, faciat quod promiserit
necne? Promisisset nollem et id arbitror fuisse grauitatis; quoniam
promiserit, si saltare in foro turpe ducet, honestius mentietur, si ex
hereditate nihil ceperit, quam si ceperit, nisi forte eam pecuniam in rei
publicae magnum aliquod tempus contulerit, ut uel saltare, cum patriae
consulturus sit, turpe non sit.

XXV. Ac ne illa quidem primissa seruanda sunt, quae non sunt iis ipsis utilia,
quibus illa promiseris. Sol Phaetonti filio, ut redeamus ad fabulas, facturum
se esse dixit quicquid optasset.
Optauit ut in currum patris tolleretur; sublatus est; atque is ante quam
constitit ictu fulminis deflagrauit; quanto melius fuerat in hoc promissum
patris non esse seruatum! Quid? Quod Theseus exegit promissum a Neptuno?
cui cum tres optationes Neptunus dedisset, optauit interitum Hippolyti
filii, cum is patri suspectus esset de nouerca; quo optato impetrato
Theseus in maximis fuit luctibus. Quid? Agamemnon, cum deuouisset Dianae
quod in suo regno pucherrimum natum esset illo anno, immolauit Iphigeniam,
qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius: promissum potius non
faciendum quam tam taetrum facinus admittendum fuit. Ergo et promissa non
facienda non numquam neque semper deposita reddenda. Si gladium quis apud
te sana mente deposuerit, repetat insaniens, reddere peccatum sit, officium
non reddere. Quid? Si is, qui apud te pecuniam deposuerit, bellum inferat
patriae, reddasne depositum? Non credo: facies enim contra rem publicam,
quae debet esse carissima. Sic multa, quae honesta natura uidentur esse,
temporibus fiunt non honesta: facere promissa, stare conuentis, reddere
deposita commutata utilitate fiunt non honesta. Ac de iis quidem, quae
uidentur esse utilitates contra iustitiam simulatione prudentiae, satis
arbitror dictum.
Sed quoniam a quattuor fontibus honestatis primo libro officia duximus, in
eisdem uersemur, cum docebimus ea, quae uideantur esse utilia neque sint,
quam sint uirtutis inimica. Ac de prudentia quidem, quam uult imitari
malitia, itemque de iustitia, quae semper est utilis, disputatum est.
Reliquae sunt duae partes honestatis, quarum altera in animi excellentis
magnitudine et praestantia cernitur, altera in conformatione et moderatione
continentiae et temperantiae.

XXVI. Vtile uidebatur Vlixi, ut quidem poetae tragici prodiderunt (nam apud
Homerum, optimum auctorem, talis de Vlixe nulla suspicio est), sed
insimulant eum tragoediae simulatione insaniae militiam subterfugere
uoluisse. Non honestum consilium, at utile, ut aliquis fortasse dixerit,
regnare et Ithacae uiuere otiose cum parentibus, cum uxore, cum filio:
ullum tu decus in cotidianis laboribus et periculis cum hac tranquillitate
conferendum putas? Ego uero istam contemnendam et abiciendam, quoniam quae
honesta non sit ne utilem quidem esse arbitror. Quid enim auditurum putas
fuisse Vlixem, si in illa simulatione perseuerasset? Qui, cum maximas res
gesserit in bello, tamen haec audiat ab Aiace:
Cuius ipse princeps iuris iurandi fuit,
quod omnes scitis, solus neglexit fidem.
Furere adsimulare, ne coiret, institit.
Quod ni Palamedi perspicax prudentia
istius percepset malitiosam audaciam,
fide sacratae ius perpetuo falleret.
Illi uero non modo cum hostibus, uerum etiam cum fluctibus, id quod fecit,
dimicare melius fuit quam deserere consentientem Graeciam ad bellum
barbaris inferendum. Sed omittamus et fabulas et externa; ad rem factam
nostramque ueniamus. M. Atilius Regulus, cum consul iterum in Africa ex
insidiis captus esset duce Xanthippo Lacedaemonio, imperatore autem patre
Hannibalis Hamilcare, iuratus missus est ad senatum, ut, nisi redditi
essent Poenis captiui nobiles quidam, rediret ipse Karthaginem. Is cum
Romam uenisset, utilitatis speciem uidebat, sed eam, ut res declarat,
falsam iudicauit: quae erat talis: manere in patria, esse domui suae cum
uxore, cum liberis, quam calamitatem accepisset in bello communem fortunae
bellicae iudicantem tenere consularis dignitatis gradum. Quis haec negat
esse utilia? Quem censes? Magnitudo animi et fortitudo negat.

XXVII. Num locupletiores quaeris auctores?
Harum enim est uirtutum proprium nihil extimescere, omnia humana despicere,
nihil, quod homini accidere possit, intolerandum putare. Itaque quid fecit?
In senatum uenit, mandata exposuit, sententiam ne diceret recusauit; quamdiu
iure iurando hostium teneretur, non esse se senatorem. Atque illud etiam
("O stultum hominem" dixerit quispiam "et repugnantem utilitati suae!")
reddi captiuos negauit esse utile; illos enim adulescentes esse et bonos
duces, se iam confectum senectute. Cuius cum ualuisset auctoritas, captiui
retenti sunt, ipse Karthaginem rediit, neque eum caritas patriae retinuit
nec suorum. Neque uero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad
exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum conseruandum putabat.
Itaque cum, inquam, cum uigilando necabatur, erat in meliore causa quam si
domi senex captiuus, periurus consularis remansisset. At stulte, qui non modo
non censuerit captiuos remittendos, uerum etiam dissuaserit. Quo modo stulte?
Etiamne, si rei publicae conducebat? Potest autem, quod inutile rei publicae
sit, id cuiquam ciui utile esse?

XXVIII. Peruertunt homines ea, quae sunt fundamenta naturae, cum utilitatem
ab honestate seiungunt. Omnes enim expetimus utilitatem ad eamque rapimur
nec facere aliter ullo modo possumus. Nam quis est, qui utilia fugiat? Aut
quis potius, qui ea non studiosissime persequatur? Sed quia nusquam
possumus nisi in laude, decore, honestate utilia reperire, propterea illa
prima et summa habemus, utilitatis nomen non tam splendidum quam
necessarium ducimus.
Quid est igitur, dixerit quis, in iure iurando? Num iratum timemus Iouem?
At hoc quidem commune est omnium philosophorum, non eorum modo, qui deum
nihil habere ipsum negotii dicunt, nihil exhibere alteri, sed eorum etiam,
qui deum semper agere aliquid et moliri uolunt, numquam nec irasci deum nec
nocere. Quid autem iratus Iuppiter plus nocere potuisset, quam nocuit sibi
ipse Regulus? Nulla igitur uis fuit religionis, quae tantam utilitatem
peruerteret. An ne turpiter faceret? Primum minima de malis. Num igitur
tantum mali turpitudo ista habebat, quantum ille cruciatus? Deinde illud
etiam apud Accium:
Fregistin fidem?
Neque dedi neque do infideli cuiquam ...
quamquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dicitur. Addunt etiam,
quemadmodum nos dicamus uideri quaedam utilia, quae non sint, sic se dicere
uideri quaedam honesta, quae non sunt; ut hoc ipsum uidetur honestum
conseruandi iuris iurandi causa ad curciatum reuertisse, sed fit non
honestum, quia, quod per uim hostium esset actum, ratum esse non debuit.
Addunt etiam, quicquid ualde utile sit, id fieri honestum, etiam si antea
non uideretur. Haec fere contra Regulum. Sed prima uideamus.


XXIX. Non fuit Iuppiter metuendus ne iratus noceret, qui neque irasci solet
nec nocere. Haec quidem ratio non magis contra Reguli, quam contra omne ius
iurandum ualet. Sed in iure iurando non qui metus, sed quae uis sit, debet
intellegi; est enim ius iurandum affirmatio religiosa; quod autem affirmate
quasi deo teste promiseris, id tenendum est. Iam enim non ad iram deorum,
quae nulla est, sed ad iustitiam et ad fidem pertinet; nam praeclare
Ennius:
O Fides alma apta pinnis et ius iurandum Iouis!
Qui ius igitur iurandum uiolat, is fidem uiolat, quam in Capitolio uicinam
Iouis Optimi Maximi, ut in Catonis oratione est, maiores nostri esse
uoluerunt. At enim ne iratus quidem Iuppiter plus Regulo nocuisset, quam
sibi nocuit ipse Regulus. Certe, si nihil malum esset nisi dolere; id autem
non modo non summum malum, sed ne malum quidem esse maxima auctoritate
philosophi affirmant. Quorum quidem testem non mediocrem, sed haus scio an
grauissimum Regulum nolite, quaeso, uituperare. Quem enim locupletiorem
quaerimus quam principem populi Romani, qui retinendi officii causa
cruciatum subierit uoluntarium? Nam quod aiunt "minima de malis", id est,
ut turpiter potius quam calamitose, an est ullum maius malum turpitudine?
Quae si in deformitate corporis habeat aliquid offensionis, quanta illa
deprauatio et foeditas turpificati animi debet uideri? Itaque neruosius qui
ista disserunt, solum audent malum dicere id, quod turpe sit, qui autem
remissius, ii tamen non dubitant summum malum dicere. Nam illud quidem:
Neque dedi neque do infideli cuiquam
idcirco recte a poeta, quia, cum tractaretur Atreus, personae seruiendum
fuit. Sed si hoc sibi sument, nullam esse fidem, quae infideli data sit,
uideant, ne quaeratur latebra periurio.
[Est autem ius etiam bellicum fidesque iuris iurandi saepe cum hoste
seruanda.] Quod enim ita iuratum est, ut mens conciperet fieri oportere, id
seruandum est; quod aliter, id si non fecerit, nullum est periurium. Vt, si
praedonibus pactum pro capite pretium non attuleris, nulla fraus est, ne si
iuratus quidem id non feceris; nam pirata non est ex perduellium numero
definitus, sed communis hostis omnium; cum hoc nec fides debet nec ius
iurandum esse commune. Non enim falsum iurare periurare est, sed quod EX
ANIMI TVI SENTENTIA iuraris, sicut uerbis concipitur more nostro, id non
facere periurium est. Scite enim Euripides:
Iuraui lingua, mentem iniuratam gero.
Regulus uero non debuit condiciones pactionesque bellicas et hostiles
pertubare periurio; cum iusto enim et legitimo hoste res gerebatur,
aduersus quem et totum ius fetiale et multa sunt iura communia. Quod ni ita
esset, numquam claros uiros senatus uinctos hostibus dedidisset.

XXX. At uero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia,
cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis
pacem cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis; iniussu enim populi senatusque
fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl.
erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium
repudiaretur; atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor
et auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut
Numantinis, quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur,
rogationem suasit eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto
ferebant; qua accepta est hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius,
quo, cum in eadem causa esset, deprecante accepta lex non est; hic ea, quae
uidebatur utilitas, plus ualuit quam honestas, apud superiores utilitatis
species falsa ab honestatis auctoritate superata est. At non debuit ratum
esse, quod erat actum per uim. Quasi uero forti uiro uis possit adhiberi.
Cur igitur ad senatum proficiscebatur, cum praesertim de captiuis
dissuasurus esset? Quod maximum in eo est, id reprehenditis: non enim suo
iudicio stetit, sed suscepit causam, ut esset iudicium senatus; cui nisi
ipse auctor fuisset, captiui profecto Poenis redditi essent. Ita incolumis
in patria Regulus restitisset; quod quia patriae non utile putauit, idcirco
sibi honestum et sentire illa et pati credidit. Nam quod aiunt, quod ualde
utile sit, id fieri honestum, immo uero esse, non fieri: est enim nihil
utile, quod idem non honestum, nec, quia utile, honestum, sed, quia
honestum, utile. Qua re ex multis mirabilibus exemplis haud facile quis
dixerit hoc exemplo aut laudabilius aut praestantius.

XXXI. Se ex tota hac laude Reguli unum illud est admiratione dignum, quod
captiuos retinendos censuit; nam quod rediit, nobis nunc mirabile uidetur,
illis quidem temporibus aliter facere non potuit. Itaque ista laus non est
hominis, sed temporum; nullum enim uinculum ad astringendam fidem iure
iurando maiores artius esse uoluerunt. Id indicant leges in duodecim
tabulis, indicant sacratae, indicant foedera, quibus etiam cum hoste
deuincitur fides, indicant notiones animaduersionesque censorum, qui nulla
de re diligentius quam de iure iurando iudicabant. L. Manlio A. f., cum
dictator fuisset, M. Pomponius tr. pl. diem dixit, quod is paucos sibi dies
ad dictaturam gerendam addidisset; criminabatur etiam, quod Titum filium,
qui postea est Torquatus appellatus, ab hominibus relegasset et ruri
habitare iussisset; quod cum audiuisset adulescens filius negotium exhiberi
patri, accurrisse Romam et cum primo luci Pomponi domum uenisse dicitur.
Cui cum esset nuntiatum, qui illum iratum allaturum ad se aliquid contra
patrem arbitraretur, surrexit e lectulo remotisque arbitris ad se
adulescentem iussit uenire. At ille, ut ingressus est, confestim gladium
destrinxit iurauitque se illum statim interfecturum, nisi ius iurandum sibi
dedisset se patrem missum esse facturum. Iurauit hoc terrore coactus
Pomponius; rem ad populum detulit, docuit cur sibi causa desistere necesse
esset, Manlium missum fecit. Tantum temporibus illis ius iurandum ualebat.
Atque hic T. Manlius is est, qui ad Anienem Galli, quem ab eo prouocatus
occiderat, torque detracto cognomen inuenit, cuius tertio consulatu Latini
ad Veserim fusi et fugati, magnus uir in primis et qui perindulgens in
patrem, ide, acerbe seuerus in filium.

XXXII. Sed, ut laudandus Regulus in conseruando iure iurando, sic decem
illi, quos post Cannensem pugnam iuratos ad senatum misit Hannibal, se in
castra redituros ea, quorum erant potiti Poeni, nisi de redimendis captiuis
impetrauissent, si non redierunt, uituperandi. De quibus non omnes uno
modo. Nam Polybius, bonus auctor in primis, ex decem nobilissimis, qui tum
erant missi, nouem reuertisse dicit re a senatu non impetrata; unum ex
decem, qui paulo post quam erat egressus e castris redisset, quasi aliquid
esset oblitus, Romae remansisse. Reditu enim in castra liberatum se esse
iure iurando interpretabatur, non recte; fraus enim distringit, non
dissoluit periurium. Fuit igitur stulta calliditas, peruerse imitata
prudentiam. Itaque decreuit senatus, ut ille ueterator et callidus uinctus
ad Hannibalem duceretur. Sed illud maximum: octo hominum milia tenebat
Hannibal, non quos in acie cepisset, aut qui periculo mortis diffugissent,
sed qui relicti in castris fuissent a Paulo et a Varrone consulibus. Eos
senatus non censuit redimendos, cum id parua pecunia fieri posset, ut esset
insitum militibus nostris aut uincere aut emori. Qua quidem re audita
fractum animum Hannibalis scribit idem, quod senatus populusque Romanus
rebus afflictis tam excelso animo fuisset. Sic honestatis comparatione ea,
quae uidentur utilia, uincuntur. C. Acilius autem, qui Graece scripsit
historiam, plures ait fuisse, qui in castra reuertissent eadem fraude, ut
iure iurando liberarentur eosque a censoribus omnibus ignominiis notatos.
Sit iam huius loci finis. Perspicuum est enim ea, quae timido animo,
humili, demisso fractoque fiant, quale fuisset Reguli factum, si aut de
captiuis quod ipsi opus esse uideretur, non quod rei publicae, censuisset
aut domi remanere uoluisset, non esse utilia, quia sint flagitiosa, foeda
et turpia.

XXXIII. Restat quarta pars, quae decore, moderatione, modestia,
continentia, temperantia continetur. Potest igitur quicquam utile
esse, quod sit huic talium uirtutum choro contrarium? Atqui ab
Aristippo Cyrenaici atque Annicerii philosophi nominati omne bonum
in uoluptate posuerunt uirtutemque censuerunt ob eam rem esse
conlaudandam, quod efficiens esset uoluptatis; quibus obsoletis
floret Epicurus, eiusdem fere adiutor auctorque sententiae. Cum
his uiris equisque, ut dicitur, si honestatem tueri ac retinere
sententia est, decertandum est. Nam si non modo utilitas, se uita
omnis beata corporis firma constitutione eiusque constitutionis
spe explorata, ut a Metrodoro scriptum est, continetur, certe haec
utilitas et quidem summa - sic enim censent - cum honestate pugnabit;
nam ubi primum prudentiae locus dabitur? An ut conquirat
undique suauitates? Quam miser uirtutis famulatus seruientis
uoluptati! Quod autem munus prudentiae? An legere intellegenter
uoluptates? Fac nihil isto esse iucundius, quid cogitari potest
turpius? Iam, qui dolorem summum malum dicat, apud eum quem habet
locum fortitudo, quae est dolorum laborumque contemptio? Quamuis
enim multis locis dicat Epicurus, sicuti dicit, satis fortiter de
dolore, tamen non id spectandum est, quid dicat,
sed quid consentaneum sit ei dicere, qui bona uoluptate terminauerit, mala
dolore: ut, si illum audiam de continentia et temperantia, dicit
ille quidem multa multis locis, sed aqua haeret, ut aiunt; nam qui
potest temperantiam laudare is, qui ponat summum bonum in
uoluptate? Est enim temperantia libidinum inimica, libidines autem
consectatrices uoluptatis. Atque in his tamen tribus generibus,
quoquo modo possunt, non incallide tergiuersantur. Prudentiam
introducunt scientiam suppeditantem uoluptates, depellentem dolores.
Fortitudinem quoque aliquo modo expediunt, cum tradunt
rationem neglegendae mortis, perpetiendi doloris. Etiam
temperantiam inducunt non facillime illi quidem, sed tamen quoquo
modo possunt: dicunt enim uoluptatis magnitudinem doloris
detractione finiri. Iustitia uacillat uel iacet potius omnesque
eae uirtutes, quae in communitate cernuntur et in societate
generis humani. Neque enim bonitas nec liberalitas nec comitas
esse potest, non plus quam amicitia, si haec non per se
expetantur, sed ad uoluptatem utilitatemue referantur. Conferamus
igitur in pauca. Nam ut utilitatem nullam esse docuimus, quae
honestati esset contraria, sic omnem uoluptatem dicimus honestati
esse contrariam. Quo magis reprehendendos Calliphontem et
Dinomachum iudico, qui se dirempturos controuersiam putauerunt, si
cum honestate uoluptatem tamquam cum homine pecudem copulauissent;
non recipit istam coniunctionem honestas, aspernatur, repellit.
Nec uero finis bonorum et malorum, qui simplex esse debet, ex
dissimillimis rebus misceri et temperari potest. Sed de hoc -
magna enim res est - alio loco pluribus; nunc ad propositum. Quem
ad modum igitur, si quando ea, quae uidetur utilitas, honestati
repugnat, diiudicanda res sit, satis est supra disputatum. Sin
autem speciem utilitatis etiam uoluptas habere dicetur, nulla
potest esse ei cum honestate coniunctio; nam, ut tribuamus aliquid
uoluptati, condimenti fortasse non nihil, utilitatis certe nihil
habebit. Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem sententia
magnum, sed perinde erit, ut acceperis. Quamquam hi tibi tres
libri inter Cratippi commentarios tamquam hospites erunt
recipiendi; sed, ut si ipse uenissem Athenas - quod quidem esset
factum, nisi me e medio cursu clara uoce patria reuocasset -,
aliquando me quoque audires, sic, quoniam his uoluminibus ad te
profecta uox est mea, tribues iis temporis quantum poteris,
poteris autem quantum uoles. Cum uero intellexero te hoc scientiae
genere gaudere, tum et praesens tecum propediem, ut spero, et, dum
aberis, absens loquar. Vale igitur, mi Cicero, tibique persuade
esse te quidem mihi carissimum, sed multo fore cariorem, si
talibus monitis praeceptisque laetabere.