LIBER TERTIUS
I
De hereditatibus quae ab intestato deferuntur
I.3.1pr.
Intestatus decedit, qui aut omnino testamentum
non fecit aut non iure fecit aut id quod
fecerat ruptum irritumve factum est aut nemo
ex eo heres extitit.
I.3.1.1
Intestatorum autem hereditates ex lege duodecim
tabularum primum ad suos heredes pertinent.
I.3.1.2
Sui autem heredes existimantur, ut et supra
diximus, qui in potestate morientis fuerunt:
veluti filius filia, nepos neptisve ex filio,
pronepos proneptisve ex nepote filio nato,
prognatus prognatave. Nec interest, utrum
naturales sunt liberi an adoptivi.
I.3.1.2a
Quibus connumerari necesse est etiam eos,
qui ex legitimis quidem matrimoniis non sunt
progeniti, curiis tamen civitatum dati secundum
divalium constitutionum, quae super his positae
sunt, tenorem suorum iura nanciscuntur: nec
non eos, quos nostrae amplexae sunt constitutiones,
per quas iussimus, si quis mulierem in suo
contubernio copulaverit non ab initio affectione
maritali, eam tamen, cum qua poterat habere
coniugium, et ex ea liberos sustulerit, postea
vero affectione procedente etiam nuptialia
instrumenta cum ea fecerit filiosque vel
filias habuerit: non solum eos liberos, qui
post dotem editi sunt, iustos et in potestate
esse patribus, sed etiam anteriores, qui
et his qui postea nati sunt occasionem legitimi
nominis praestiterunt: quod optinere censuimus,
etiamsi non progeniti fuerint post dotale
instrumentum confectum liberi vel etiam nati
ab hac luce subtracti fuerint.
I.3.1.2b
Ita demum tamen nepos neptisve et pronepos
proneptisve suorum heredum numero sunt, si
praecedens persona desierit in potestate
parentis esse, sive morte id acciderit sive
alia ratione, veluti emancipatione: nam si
per id tempus, quo quis moreretur, filius
in potestate eius sit, nepos ex eo suus heres
esse non potest. ique et in ceteris deinceps
liberorum personis dictum intellegemus. Postumi
quoque, qui, si vivo parente nati essent,
in potestate futuri forent, sui heredes sunt.
I.3.1.3
Sui autem etiam ignorantes fiunt heredes
et, licet furiosi sint, heredes possunt existere:
quia quibus ex causis ignorantibus adquiritur
nobis, ex his causis et furiosis adquiri
potest. Et statim morte parentis quasi continuatur
dominium: et ideo nec tutoris auctoritate
opus est in pupillis, cum etiam ignorantibus
adquiritur suis heredibus hereditas: nec
curatoris consensu adquiritur furioso, sed
ipso iure.
I.3.1.4
Interdum autem, licet in potestate mortis
tempore suus heres non fuit, tamen suus heres
parenti efficitur, veluti si ab hostibus
quis reversus fuerit post mortem patris sui:
ius enim postliminii hoc facit.
I.3.1.5
Per contrarium evenit ut, licet quis in familia
defuncti sit mortis tempore, tamen suus heres
non fiat, veluti si post mortem suam pater
iudicatus fuerit reus perduellionis ac per
hoc memoria eius damnata fuerit: suum enim
heredem habere non potest, cum fiscus ei
succedit. Sed potest dici ipso iure esse
suum heredem, sed desinere.
I.3.1.6
Cum filius filiave et ex altero filio nepos
neptisve extant, pariter ad hereditatem vocantur
nec qui gradu proximior est ulteriorem excludit:
aequum enim esse videtur nepotes neptesque
in patris sui locum succedere. Pari ratione
et si nepos neptisque sit ex filio et ex
nepote pronepos proneptisve, simul vocantur.
Et quia placuit nepotes neptesque, item pronepotes
proneptesque in parentis sui locum succedere,
conveniens esse visum est non in capita,
sed in stirpes hereditatem dividi, ut filius
partem dimidiam hereditatis habeat et ex
altero filio duo pluresve nepotes alteram
dimidiam. Item si ex duobus filiis nepotes
extant et ex altero unus forte aut duo, ex
altero tres aut quattuor, ad unum aut duos
dimidia pars pertinet, ad tres vel ad quattuor
altera dimidia.
I.3.1.7
Cum autem quaeritur, an quis suus heres existere
potest: eo tempore quaerendum est, quo certum
est aliquem sine testamento decessisse: quod
accidit et destituto testamento. Hac ratione
si filius exheredatus fuerit et extraneus
heres institutus est, filio mortuo postea
certum fuerit heredem institutum ex testamento
non fieri heredem, aut quia noluit esse heres
aut quia non potuit: nepos avo suus heres
existet, quia quo tempore certum est intestatum
decessisse patrem familias, solus invenitur
nepos. Et hoc certum est.
I.3.1.8
Et licet post mortem avi natus sit, tamen
avo vivo conceptus, mortuo patre eius posteaque
deserto avi testamento suus heres efficitur.
Plane si et conceptus et natus fuerit post
mortem avi, mortuo patre suo desertoque postea
avi testamento suus heres avo non existit,
quia nullo iure cognationis patrem sui patris
tetigit. Sic nec ille est inter liberos avo,
quem filius emancipatus adoptaverat. Hi autem
cum non sunt quantum ad hereditatem liberi,
neque bonorum possessionem petere possunt
quasi proximi cognati. Haec de suis heredibus.
I.3.1.9
Emancipati autem liberi iuri civili nihil
iuris habent: neque enim sui heredes sunt,
quia in potestate esse desierunt parentis,
neque alio ullo iure per legem duodecim tabularum
vocantur. Sed praetor naturali aequitate
motus dat eis bonorum possessionem unde liberi,
perinde ac si in potestate parentis mortis
tempore fuissent, sive soli sint sive cum
suis heredibus concurrant. Itaque duobus
liberis extantibus, emancipato et qui mortis
tempore in potestate fuerit, sane quidem
is qui in potestate fuerit solus iure civili
heres est, id est solus suus heres est: sed
cum emancipatus beneficio praetoris in partem
admittitur, evenit, ut suus heres pro parte
heres fiat.
I.3.1.10
At hi, qui emancipati a parente in adoptionem
se dederunt, non admittuntur ad bona naturalis
patris quasi liberi, si modo cum is moreretur
in adoptiva familia sint. Nam vivo eo emancipati
ab adoptivo patre perinde admittuntur ad
bona naturalis patris, ac si emancipati ab
ipso essent nec umquam in adoptiva familia
fuissent: et convenienter quod ad adoptivum
patrem pertinet extraneorum loco esse incipiunt.
Post mortem vero naturalis patris emancipati
ab adoptivo et quantum ad hunc aeque extraneorum
loco fiunt et quantum ad naturalis parentis
bona pertinet nihilo magis liberorum gradum
nanciscuntur: quod ideo sic placuit, quia
iniquum erat esse in potestate patris adoptivi,
ad quos bona naturalis patris pertinerent,
utrum ad liberos eius an ad adgnatos.
I.3.1.11
Minus ergo iuris habent adoptivi quam naturales.
Namque naturales emancipati beneficio praetoris
gradum liberorum retinent, licet iure civili
perdunt: adoptivi vero emancipati et iure
civili perdunt gradum liberorum et a praetore
non adiuvantur. Et recte: naturalia enim
iura civilis ratio peremere non potest nec,
quia desinunt sui heredes esse, desinere
possunt filii filiaeve aut nepotes neptesve
esse: adoptivi vero emancipati extraneorum
loco incipiunt esse, quia ius nomenque filii
filiaeve, quod per adoptionem consecuti sunt,
alia civili ratione, id est emancipatione,
perdunt.
I.3.1.12
Eadem haec observantur et in ea bonorum possessione,
quam contra tabulas testamenti parentis liberis
praeteritis, id est neque heredibus institutis
neque ut oportet exheredatis, praetor pollicetur.
Nam eos quidem, qui in potestate parentis
mortis tempore fuerunt, et emancipatos vocat
praetor ad eam bonorum possessionem: eos
vero, qui in adoptiva familia fuerunt per
hoc tempus, quo naturalis parens moreretur,
repellit. Item adoptivos liberos emancipatos
ab adoptivo patre sicut ab intestato, ita
longe minus contra tabulas testamenti ad
bona eius admittit, quia desinunt in liberorum
numero esse.
I.3.1.13
Admonendi tamen sumus eos, qui in adoptiva
familia sunt quive post mortem naturalis
parentis ab adoptivo patre emancipati fuerint,
intestato parente naturali mortuo licet ea
parte edicti, qua liberi ad bonorum possessionem
vocantur, non admittantur, alia tamen parte
vocari, id est qua cognati defuncti vocantur.
Ex qua parte ita admittuntur, si neque sui
heredes liberi neque emancipati obstent neque
adgnatus quidem ullus interveniat: ante enim
praetor liberos vocat tam suos heredes quam
emancipatos, deinde legitimos heredes, deinde
proximos cognatos.
I.3.1.14
Sed ea omnia antiquitati quidem placuerunt:
aliquam autem emendationem a nostra constitutione
acceperunt, quam super his personis posuimus,
quae a patribus suis naturalibus in adoptionem
aliis dantur. Invenimus etenim nonnullos
casus, in quibus filii et naturalium parentum
successionem propter adoptionem amittebant
et adoptione facile per emancipationem soluta
ad neutrius patris successionem vocabantur.
Hoc solito more corrigentes constitutionem
scripsimus, per quam definivimus, quando
parens naturalis filium suum adoptandum alii
dederit, integra omnia iura ita servari,
atque si in patris naturalis potestate permansisset
nec penitus adoptio fuerit subsecuta: nisi
in hoc tantummodo casu, ut possit ab intestato
ad patris adoptivi venire successionem. Testamento
autem ab eo facto neque iure civili neque
praetorio aliquid ex hereditate eius persequi
potest neque contra tabulas bonorum possessione
agnita neque inofficiosi querella instituta,
cum nec necessitas patri adoptivo imponitur
vel heredem eum instituere vel exheredatum
facere utpote nullo naturali vinculo copulatum.
Neque si ex Afiniano senatus consulto ex
tribus maribus fuerit adoptatus: nam et in
huiusmodi casu neque quarta ei servatur nec
ulla actio ad eius persecutionem ei competit.
Nostra autem constitutione exceptus est is,
quem parens naturalis adoptandum susceperit:
utroque enim iure tam naturali quam legitimo
in hanc personam concurrente pristina iura
tali adoptioni servavimus, quemadmodum si
pater familias sese dederit adrogandum. Quae
specialiter et singillatim ex praefatae constitutionis
tenore possunt colligi.
I.3.1.15
Item vetustas ex masculis progenitos plus
diligens solos nepotes vel neptes, qui ex
virili sexu descendunt, ad suorum vocabat
successionem et iuri adgnatorum eos anteponebat:
nepotes autem, qui ex filiabus nati sunt,
et pronepotes ex neptibus cognatorum loco
numerans post adgnatorum lineam eos vocabat
tam in avi vel proavi materni quam in aviae
vel proaviae sive paternae sive maternae
successionem. Divi autem principes non passi
sunt talem contra naturam iniuriam sine competenti
emendatione relinquere: sed cum nepotis et
pronepotis nomen commune est utrisque, qui
tam ex masculis quam ex feminis descendunt,
ideo eundem gradum et ordinem successionis
eis donaverunt: sed ut aliquid amplius sit
eis, qui non solum naturae, sed etiam veteris
iuris suffragio muniuntur, portionem nepotum
et neptium vel deinceps, de quibus supra
diximus, paulo minuendam esse existimaverunt,
ut minus tertiam partem acciperent, quam
mater eorum vel avia fuerat acceptura, vel
pater eorum vel avus paternus sive maternus,
quando femina mortua sit cuius de hereditate
agitur, hisque, licet soli sint, adeuntibus
adgnatos minime vocabant. Et quemadmodum
lex duodecim tabularum filio mortuo nepotes
vel neptes vel pronepotes et proneptes in
locum patris sui ad successionem avi vocat:
ita et principalis dispositio in locum matris
suae vel aviae eos cum iam designata partis
tertiae deminutione vocat.
I.3.1.16
Sed nos, cum adhuc dubitatio manebat inter
adgnatos et memoratos nepotes, partem quartam
defuncti substantiae adgnatis sibi vindicantibus
ex cuiusdam constitutionis auctoritate, memoratam
quidem constitutionem a nostro codice segregravimus
neque inseri eam ex Theodosiano codice in
eo concessimus. Nostra autem constitutione
promulgata toti iuri eius derogatum est:
et sanximus talibus nepotibus ex filia vel
pronepotibus ex nepte et deinceps superstitibus
adgnatos nullam partem mortui successionis
sibi vindicare, ne hi, qui ex transversa
linea veniunt, potiores his habeantur, qui
recto iure descendunt. Quam constitutionem
nostram optinere secundum sui vigorem et
tempora et nunc sancimus: ita tamen ut, quemadmodum
inter filios et nepotes ex filio antiquitas
statuit non in capita sed in stirpes dividi
hereditatem, similiter nos inter filios et
nepotes ex filia distributionem fieri iubemus,
vel inter omnes nepotes et neptes et alias
deinceps personas, ut utraque progenies matris
suae vel patris, aviae vel avi portionem
sine ulla deminutione consequantur, ut, si
forte unus vel duo ex una parte, ex altera
tres aut quattuor extent, unus aut duo dimidiam,
alteri tres aut quattuor alteram dimidiam
hereditatis habeant.
II
De legitima adgnatorum successione
I.3.2pr.
Si nemo suus heres vel eorum, quos inter
suos heredes praetor vel constitutiones vocant,
extat et successionem quoquo modo amplectatur:
tunc ex lege duodecim tabularum ad adgnatum
proximum hereditas pertinet.
I.3.2.1
Sunt autem adgnati, ut primo quoque libro
tradidimus, cognati per virilis sexus personas
cognatione iuncti, quasi a patre cognati.
Itaque eodem patre nati fratres adgnati sibi
sunt, qui et consanguinei vocantur, nec requiritur,
an etiam eandem matrem habuerint. Item patruus
fratris filio et invicem is illi adgnatus
est. Eodem numero sunt fratres patrueles,
id est qui ex duobus fratribus procreati
sunt, qui etiam consobrini vocantur. Qua
ratione etiam ad plures gradus adgnationis
pervenire poterimus. Hi quoque, qui post
mortem patris nascuntur, nanciscuntur consanguinitatis
iura. Non tamen omnibus simul adgnatis dat
lex hereditatem, sed his, qui tunc proximo
gradu sunt, cum certum esse coeperit aliquem
intestatum decessisse.
I.3.2.2
Per adoptionem quoque adgnationis ius consistit,
veluti inter filios naturales et eos quos
pater eorum adoptavit ( nec dubium est, quin
proprie consanguinei appellentur): item si
quis ex ceteris adgnatis tuis, veluti frater
aut patruus aut denique is qui longiore gradu
est, aliquem adoptaverit, adgnatos inter
suos esse non dubitatur.
I.3.2.3
Ceterum inter masculos quidem adgnationis
iure hereditas etiam longissimo gradu ultro
citroque capitur. Quod ad feminas vero ita
placebat, ut ipsae consanguinitatis iure
tantum capiant hereditatem, si sorores sint,
ulterius non capiant: masculi vero ad earum
hereditates, etiam si longissimo gradu sint,
admittantur. Qua de causa fratris tui aut
patrui tui filiae vel amitae tuae hereditas
ad te pertinet, tua vero ad illas non pertinebat.
Quod ideo ita constitutum erat, quia commodius
videbatur ita iura constitui, ut plerumque
hereditates ad masculos confluerent. Sed
quia sane iniquum erat in universum eas quasi
extraneas repelli praetor eas ad bonorum
possessionem admittit ea parte, qua proximitatis
nomine bonorum possessionem pollicetur: ex
qua parte ita scilicet admittuntur, si neque
adgnatus ullus nec proximior cognatus interveniat.
I.3.2.3a
Et haec quidem lex duodecim tabularum nullo
modo introduxit, sed simplicitatem legibus
amicam amplexa simili modo omnes adgnatos
sive masculos sive feminas cuiuscumque gradus
ad similitudinem suorum invicem ad successionem
vocabat: media autem iurisprudentia, quae
erat lege quidem duodecim tabularum iunior,
imperiali autem dispositione anterior, suptilitate
quadam excogitata praefatam differentiam
inducebat et penitus eas a successione adgnatorum
repellebat, omni alia successione incognita
donec praetores, paulatim asperitatem iuris
civilis corrigentes sive quod deest adimplentes,
humano proposito alium ordinem suis edictis
addiderunt et cognationis linea proximitatis
nomine introducta per bonorum possessionem
eas adiuvabant et pollicebantur his bonorum
possessionem, quae unde cognati appellatur.
I.3.2.3b
Nos vero legem duodecim tabularum sequentes
et eius vestigia in hac parte conservantes
laudamus quidem praetores suae humanitatis,
non tamen eos in plenum causae mederi invenimus:
quare etenim uno eodemque gradu naturali
concurrente et adgnationis titulis tam in
masculis quam in feminis aequa lance constitutis
masculis quidem dabatur ad successionem venire
omnium adgnatorum, ex adgnatis autem mulieribus
nullis penitus nisi soli sorori ad adgnatorum
successionem patebat aditus? Ideo in plenum
omnia reducentes et ad ius duodecim tabularum
eandem dispositionem exaequantes nostra constitutione
sanximus omnes legitimas personas, id est
per virilem sexum descendentes, sive masculini
sive feminini generis sunt, simili modo ad
iura successionis legitimae ab intestato
vocari secundum gradus sui praerogativam
nec ideo excludendas, quia consanguinitatis
iura sicuti germanae non habent.
I.3.2.4
Hoc etiam addendum nostrae constitutioni
existimavimus, ut transferatur unus tantummodo
gradus a iure cognationis in legitimam successionem,
ut non solum fratris filius et filia secundum
quod iam definivimus ad successionem patrui
sui vocentur, sed etiam germanae consanguineae
vel sororis uterinae filius et filia soli
et non deinceps personae una cum his ad iura
avunculi sui perveniant et mortuo eo, qui
patruus quidem est fratris sui filiis, avunculus
autem sororis suae suboli, simili modo ab
utroque latere succedant, tamquam si omnes
ex masculis descendentes legitimo iure veniant,
scilicet ubi frater et soror superstites
non sunt ( his etenim personis praecedentibus
et successionem admittentibus ceteri gradus
remanent penitus semoti): videlicet hereditate
non ad stirpes, sed in capita dividenda.
I.3.2.5
Si plures sint gradus adgnatorum, aperte
lex duodecim tabularum proximum vocat: itaque
si verbi gratia sit frater defuncti et alterius
fratris filius aut patruus, frater potior
habetur. Et quamvis singulari numero usa
lex proximum vocet, tamen dubium non est,
quin et, si plures sint eiusdem gradus, omnes
admittantur: nam et proprie proximus ex pluribus
gradibus intellegitur et tamen dubium non
est, quin, licet unus sit gradus adgnatorum,
pertineat ad eos hereditas.
I.3.2.6
Proximus autem, si quidem nullo testamento
facto quisque decesserit, per hoc tempus
requiritur, quo mortuus est is cuius de hereditate
quaeritur. Quod si facto testamento quisquam
decesserit, per hoc tempus requiritur, quo
certum esse coeperit nullum ex testamento
heredem extaturum: tum enim proprie quisque
intellegitur intestatus decessisse. Quod
quidem aliquando longo tempore declaratur:
in quo spatio temporis saepe accidit, ut
proximiore mortuo proximus esse incipiat,
qui moriente testatore non erat proximus.
I.3.2.7
Placebat autem in eo genere percipiendarum
hereditatum successionem non esse, id est
ut, quamvis proximus, qui secundum ea quae
diximus vocatur ad hereditatem, aut spreverit
hereditatem aut antequam adeat decesserit,
nihilo magis legitimo iure sequentes admittuntur.
Quod iterum praetores imperfecto iure corrigentes
non in totum sine adminiculo relinquebant,
sed ex cognatorum ordine eos vocabant, utpote
adgnationis iure eis recluso. Sed nos nihil
deesse perfectissimo iuri cupientes nostra
constitutione sanximus, quam de iure patronatus
humanitate suggerente protulimus, successionem
in adgnatorum hereditatibus non esse eis
denegandam, cum satis absurdum erat, quod
cognatis a praetore apertum est, hoc adgnatis
esse reclusum, maxime cum in onere quidem
tutelarum et primo gradu deficiente sequens
succedit et, quod in onere optinebat, non
erat in lucro permissum.
I.3.2.8
Ad legitimam successionem nihilo minus vocatur
etiam parens, qui contracta fiducia filium
vel filiam, nepotem vel neptem ac deinceps
emancipat. Quod ex nostra constitutione omnimodo
inducitur, ut emancipationes liberorum semper
videantur contracta fiducia fieri, cum apud
antiquos non aliter hoc optinebat, nisi specialiter
contracta fiducia parens manumisisset.
III
De senatus consulto Tertulliano
I.3.3pr.
Lex duodecim tabularum ita stricto iure utebatur
et praeponebat masculorum progeniem et eos,
qui per feminini sexus necessitudinem sibi
iunguntur, adeo expellebat, ut ne quidem
inter matrem et filium filiamve ultro citroque
hereditatis capiendae ius daret, nisi quod
praetores ex proximitate cognatorum eas personas
ad successionem bonorum possessione unde
cognati accommodata vocabant.
I.3.3.1
Sed hae iuris angustiae postea emendatae
sunt. Et primus quidem divus Claudius matri
ad solacium liberorum amissorum legitimam
eorum detulit hereditatem.
I.3.3.2
Postea autem senatus consulto Tertulliano,
quod divi Hadriani temporibus factum est,
plenissime de tristi successione matri, non
etiam aviae deferenda cautum est: ut mater
ingenua trium liberorum ius habens, libertina
quattuor ad bona filiorum filiarumve admittatur
intestatorum mortuorum, licet in potestate
parentis est, ut scilicet, cum alieno iuri
subiecta est, iussu eius adeat, cuius iuri
subiecta est.
I.3.3.3
Praeferuntur autem matri liberi defuncti,
qui sui sunt quive suorum loco, sive primi
gradus sive ulterioris. Sed et filiae suae
mortuae filius vel filia opponitur ex constitutionibus
matri defunctae, id est aviae suae. Pater
quoque utriusque, non etiam avus vel proavus
matri anteponitur, scilicet cum inter eos
solos de hereditate agitur. Frater autem
consanguineus tam filii quam filiae excludebat
matrem: soror autem consanguinea pariter
cum matre admittebatur: sed si fuerat frater
et soror consanguinei et mater liberis honorata,
frater quidem matrem excludebat, communis
autem erat hereditas ex aequis partibus fratri
et sorori.
I.3.3.4
Sed nos constitutione, quam in codice nostro
nomine decorato posuimus, matri subveniendum
esse existimavimus, respicientes ad naturam
et puerperium et periculum et saepe mortem
ex hoc casu matribus illatam. Ideoque impium
esse credidimus casum fortuitum in eius admitti
detrimentum: si enim ingenua ter vel libertina
quater non peperit, immerito defraudabatur
successione suorum liberorum: quid enim peccavit,
si non plures, sed paucos pepererit? Et dedimus
ius legitimum plenum matribus sive ingenuis
sive libertinis, etsi non ter enixae fuerint
vel quater, sed eum tantum vel eam, qui quaeve
morte intercepti sunt, ut et sic vocentur
in liberorum suorum legitimam successionem.
I.3.3.5
Sed cum antea constitutiones iura legitima
perscrutantes partim matrem adiuvabant, partim
eam praegravabant et non in solidum eam vocabant,
sed in quibusdam casibus tertiam partem ei
abstrahentes certis legitimis dabant personis,
in aliis autem contrarium faciebant: nobis
visum est recta et simplici via matrem omnibus
legitimis personis anteponi et sine ulla
deminutione filiorum suorum successionem
accipere, excepta fratris et sororis persona,
sive consanguinei sint sive sola cognationis
iura habentes, ut quemadmodum eam toto alio
ordini legitimo praeposuimus, ita omnes fratres
et sorores, sive legitimi sint sive non,
ad capiendas hereditates simul vocemus, ita
tamen ut, si quidem solae sorores cognatae
vel adgnatae et mater defuncti vel defunctae
supersint, dimidiam quidem mater, alteram
vero dimidiam partem omnes sorores habeant,
si vero matre superstite et fratre vel fratribus
solis vel etiam cum sororibus sive legitima
sive sola cognationis iura habentibus intestatus
quis vel intestata moriatur, in capita distribuatur
eius hereditas.
I.3.3.6
Sed quemadmodum nos matribus prospeximus,
ita eas oportet suae suboli consulere: scituris
eis, quod, si tutores liberis non petierint
vel in locum remoti vel excusati intra annum
petere neglexerint, ab eorum impuberum morientium
successione merito repellentur.
I.3.3.7
Licet autem vulgo quaesitus sit filius filiave,
potest ad bona eius mater ex Tertulliano
senatus consulto admitti.
IV
De senatus consulto Orfitiano
I.3.4pr.
Per contrarium autem ut liberi ad bona matrum
intestatarum admittantur, senatus consulto
Orfitiano effectum est, quod latum est Orfito
et Rufo consulibus, divi Marci temporibus.
Et data est tam filio quam filiae legitima
hereditas, etiamsi alieno iuri subiecti sunt:
et praeferuntur et consanguineis et adgnatis
defunctae matris.
I.3.4.1
Sed cum ex hoc senatus consulto nepotes ad
aviae successionem legitimo iure non vocabantur,
postea hoc constitutionibus principalibus
emendatum est, ut ad similitudinem filiorum
filiarumque et nepotes et neptes vocentur.
I.3.4.2
Sciendum autem est huiusmodi successiones,
quae a Tertulliano et Orfitiano deferuntur,
capitis deminutione non peremi propter illam
regulam, qua novae hereditates legitimae
capitis deminutione non pereunt, sed illae
solae quae ex lege duodecim tabularum deferuntur.
I.3.4.3
Novissime sciendum est etiam illos liberos,
qui vulgo quaesiti sunt, ad matris hereditatem
ex hoc senatus consulto admitti.
I.3.4.4
Si ex pluribus legitimis heredibus quidam
omiserint hereditatem vel morte vel alia
causa impediti fuerint quominus adeant: reliquis
qui adierint adcrescit illorum portio et,
licet ante decesserint qui adierint, ad heredes
tamen eorum pertinet.
V
De successione cognatorum
I.3.5pr.
Post suos heredes eosque, quos inter suos
heredes praetor et constitutiones vocant,
et post legitimos ( quo numero sunt adgnati
et hi, quos in locum adgnatorum tam supra
dicta senatus consulta quam nostra erexit
constitutio) proximos cognatos praetor vocat.
I.3.5.1
Qua parte naturalis cognatio spectatur. Nam
adgnati capite deminuti quique ex his progeniti
sunt ex lege duodecim tabularum inter legitimos
non habentur, sed a praetore tertio ordine
vocantur, exceptis solis tantummodo fratre
et sorore emancipatis, non etiam liberis
eorum, quos lex Anastasiana cum fratribus
integri iuris constitutis vocat quidem ad
legitimam fratris hereditatem sive sororis,
non aequis tamen partibus, sed cum aliqua
deminutione, quam facile est ex ipsius constitutionis
verbis colligere, aliis vero adgnatis inferioris
gradus, licet capitis deminutionem passi
non sunt, tamen eos anteponit et procul dubio
cognatis.
I.3.5.2(1)
Hos etiam, qui per feminini sexus personas
ex transverso cognatione iunguntur, tertio
gradu proximitatis nomine praetor ad successionem
vocat.
I.3.5.3(2)
Liberi quoque, qui in adoptiva familia sunt,
ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem
gradu vocantur.
I.3.5.4(3)
Vulgo quaesitos nullum habere adgnatum manifestum
est, cum adgnatio a patre, cognatio sit a
matre, hi autem nullum patrem habere intelleguntur.
Eadem ratione nec inter se quidem possunt
videri consanguinei esse, quia consanguinitatis
ius species est adgnationis: tantum igitur
cognati sunt sibi, sicut et matris cognatis.
Itaque omnibus istis ea parte competit bonorum
possessio, qua proximitatis nomine cognati
vocantur.
I.3.5.5(4)
Hoc loco et illud necessario admonendi sumus
adgnationis quidem iure admitti aliquem ad
hereditatem et si decimo gradu sit, sive
de lege duodecim tabularum quaeramus, sive
de edicto quo praetor legitimis heredibus
daturum se bonorum possessionem pollicetur.
Proximitatis vero nomine his solis praetor
promittit bonorum possessionem, qui usque
ad sextum gradum cognationis sunt, et ex
septimo a sobrino sobrinaque nato nataeve.
VI
De gradibus cognationis
I.3.6pr.
Hoc loco necessarium est exponere, quemadmodum
gradus cognationis numerentur. Qua in re
inprimis admonendi sumus cognationem aliam
supra numerari, aliam infra, aliam ex transverso,
quae etiam a latere dicitur. Superior cognatio
est parentium, inferior liberorum, ex transverso
fratrum sororumve eorumque, qui ex his progenerantur,
et convenienter patrui amitae avunculi materterae.
Et superior quidem et inferior cognatio a
primo gradu incipit: at ea, quae ex transverso
numeratur, a secundo.
I.3.6.1
Primo gradu est supra pater mater, infra
filius filia.
I.3.6.2
Secundo supra avus avia, infra nepos neptis,
ex transverso frater soror.
I.3.6.3
Tertio supra proavus proavia, infra pronepos
proneptis, ex transverso fratris sororisque
filius filia et convenienter patruus amita
avunculus matertera. Patruus est patris frater,
qui Graece πατρωσ vocatur: avunculus
est matris frater, qui apud Graecos proprie
μητρωσappellatur: et promiscue θειοσ
dicitur. Amita est patris soror, matertera
vero matris soror: utraque θεια vel apud
quosdam τηθισ appellatur.
I.3.6.4
Quarto gradu supra abavus abavia, infra abnepos
abneptis, ex transverso fratris sororisque
nepos neptis et convenienter patruus magnus
amita magna ( id est avi frater et soror),
item avunculus magnus matertera magna ( id
est aviae frater et soror), consobrinus consobrina
( id est qui quaeve ex fratribus aut sororibus
progenerantur). Sed quidam recte consobrinos
eos proprie putant dici, qui ex duabus sororibus
progenerantur, quasi consororinos: eos vero,
qui ex duobus fratribus progenerantur, proprie
fratres patrueles vocari ( si autem ex duobus
fratribus filiae nascantur, sorores patrueles
appellantur): at eos, qui ex fratre et sorore
propagantur, amitinos proprie dici ( amitae
tuae filii consobrinum te appellant, tu illos
amitinos).
I.3.6.5
Quinto supra atavus atavia, infra adnepos
adneptis, ex transverso fratris sororisque
pronepos proneptis et convenienter propatruus
proamita ( id est proavi frater et soror),
proavunculus promatertera ( id est poraviae
frater et soror), item fratris patruelis
sororis patruelis, consobrini et consobrinae,
amitini amitinae filius filia, proprior sobrinus
sobrina ( hi sunt patrui magni amitae magnae
avunculi magni materterae magnae filius filia).
I.3.6.6
Sexto gradu sunt supra tritavus tritavia,
infra trinepos trineptis, ex transverso fratris
sororisque abnepos abneptis et convenienter
abpatruus abamita ( id est abavi frater et
soror) abavunculus abmatertera ( id est abaviae
frater et soror), item sobrini sobrinaeque
( id est qui quaeve ex fratribus vel sororibus
patruelibus vel consobrinis vel amitinis
progenerantur).
I.3.6.7
Hactenus ostendisse sufficiet, quemadmodum
gradus cognationis numerentur. Namque ex
his palam est intellegere, quemadmodum ulterius
quoque gradus numerare debemus: quippe semper
generata quaeque persona gradum adiciat,
ut longe facilius sit respondere, quoto quisque
gradu sit, quam propria cognationis appellatione
quemquam denotare.
I.3.6.8
Adgnationis quoque gradus eodem modo numerantur.
I.3.6.9
Sed cum magis veritas oculata fide quam per
aures animis hominum infigitur, ideo necessarium
duximus post narrationem graduum etiam eos
praesenti libro inscribi, quatenus possint
et auribus et inspectione adulescentes perfectissimam
graduum doctrinam adipisci.
I.3.6.10
Illud certum est ad serviles cognationes
illam partem edicti, qua proximitatis nomine
bonorum possessio promittitur, non pertinere:
nam nec ulla antiqua lege talis cognatio
computabatur. Sed nostra constitutione, quam
pro iure patronatus fecimus ( quod ius usque
ad nostra tempora satis obscurum atque nube
plenum et undique confusum fuerat) et hoc
humanitate suggerente concessimus, ut si
quis in servili consortio constitutus liberum
vel liberos habuerit sive ex libera sive
servilis condicionis muliere, vel contra
serva mulier ex libero vel servo habuerit
liberos cuiuscumque sexus, et ad libertatem
his pervenientibus et hi, qui ex servili
ventre nati sunt, libertatem meruerunt, vel
dum mulieres liberae erant, ipsi in servitutem
eos habuerunt et postea ad libertatem pervenerunt,
ut hi omnes ad successionem vel patris vel
matris veniant, patronatus iure in hac parte
sopito: hos enim liberos non solum in suorum
parentium successionem, sed etiam alterum
in alterius mutuam successionem vocavimus,
ex illa lege specialiter eos vocantes, sive
soli inveniantur qui in servitute nati et
postea manumissi sunt, sive una cum aliis.
Qui post libertatem parentium concepti sunt
sive ex eadem matre vel eodem patre sive
ex aliis nuptiis, ad similitudinem eorum
qui ex iustis nuptiis procreati sunt.
I.3.6.11
Repetitis itaque omnibus quae iam tradidimus
apparet non semper eos, qui parem gradum
cognationis optinent, pariter vocari eoque
amplius nec eum quidem, qui proximior sit
cognatus, semper potiorem esse. Cum enim
prima causa sit suorum heredum quosque inter
suos heredes iam enumeravimus, apparet pronepotem
vel abnepotem defuncti potiorem esse quam
fratrem aut patrem matremque defuncti, cum
alioquin pater quidem et mater, ut supra
quoque tradidimus, primum gradum cognationis
optineant, frater vero secundum, pronepos
autem tertio gradu sit cognatus et abnepos
quarto: nec interest, in potestate morientis
fuerit an non fuerit, quod vel emancipatus
vel ex emancipato aut ex feminino sexu propagatus
est.
I.3.6.12
Amotis quoque suis heredibus quosque inter
suos heredes vocari diximus, adgnatus, qui
integrum ius adgnationis habet, etiamsi longissimo
gradu sit, plerumque potior habetur quam
proximior cognatus: nam patrui nepos vel
pronepos avunculo vel materterae praefertur.
Totiens igitur dicimus aut potiorem haberi
eum qui proximiorem gradum cognationis optinet,
aut pariter vocari eos qui cognati sint,
quotiens neque suorum heredum iure quique
inter suos heredes sunt neque adgnationis
iure aliquis praeferri debeat secundum ea
quae tradidimus, exceptis fratre et sorore
emancipatis, qui ad successionem fratrum
vel sororum vocantur, qui etsi capite deminuti
sunt, tamen praeferuntur ceteris ulterioris
gradus adgnatis.
VII
De successione libertorum
I.3.7pr.
Nunc de libertorum bonis videamus. Olim itaque
licebat liberto patronum suum impune testamento
praeterire: nam ita demum lex duodecim tabularum
ad hereditatem liberti vocabat patronum.
Si intestatus mortuus esset libertus nullo
suo herede relicto. Itaque intestato quoque
mortuo liberto, si is suum heredem reliquisset,
nihil in bonis eius patrono ius erat. Et
si quidem ex naturalibus liberis aliquem
suum heredem reliquisset, nulla videbatur
querella: si vero adoptivus filius esset,
aperte iniquum erat nihil iuris patrono superesse.
I.3.7.1
Qua de causa postea praetoris edicto haec
iuris iniquitas emendata est. Sive enim faciebat
testamentum libertus, iubebatur ita testari,
ut patrono partem dimidiam bonorum suorum
relinqueret: et si aut nihil aut minus partis
dimidiae reliquerat, dabatur patrono contra
tabulas testamenti partis dimidiae bonorum
possessio. Si vero intestatus moriebatur
suo herede relicto filio adoptivo, dabatur
aeque patrono contra hunc suum heredem partis
dimidiae bonorum possessio. Prodesse autem
liberto solebant ad excludendum patronum
naturales liberi, non solum quos in potestate
mortis tempore habebat, sed etiam emancipati
et in adoptionem dati, si modo ex aliqua
parte heredes scripti erant aut praeteriti
contra tabulas bonorum possessionem ex edicto
petierant: nam exheredati nullo modo repellebant
patronum.
I.3.7.2
Postea lege Papia adaucta sunt iura patronorum,
qui locupletiores libertos habebant. Cautum
est enim, ut ex bonis eius, qui sestertiorum
centum milium patrimonium reliquerit et pauciores
quam tres liberos habebat, sive is testamento
facto sive intestato mortuus erat, virilis
pars patrono debebatur, itaque cum unum filium
filiamve heredem reliquerit libertus, perinde
pars dimidia patrono debebatur, ac si is
sine ullo filio filiave decessisset: cum
duos duasve heredes reliquerat, tertia pars
debebatur patrono: si tres reliquerat, repellebatur
patronus.
I.3.7.3
Sed nostra constitutio, quam pro omnium notione
Graeca lingua compendioso tractatu habito
composuimus, ita huiusmodi causas definivit,
ut si quidem libertus vel liberta minores
centenariis sint, id est minus centum aureis
habeant substantiam ( sic enim legis Papiae
summam interpretati sumus, ut pro mille sestertiis
unus aureus computetur), nullum locum habeat
patronus in eorum successionem, si tamen
testamentum fecerint. Sin autem intestati
decesserint nullo liberorum relicto, tunc
patronatus ius, quod erat ex lege duodecim
tabularum, integrum reservavit. Cum vero
maiores centenariis sint, si heredes vel
bonorum possessores liberos habeant sive
unum sive plures cuiuscumque sexus vel gradus,
ad eos successionem parentum deduximus, omnibus
patronis una cum sua progenie semotis. Sin
autem sine liberis decesserint, si quidem
intestati, ad omnem hereditatem patronos
patronasque vocavimus: si vero testamentum
quidem fecerint, patronos autem vel patronas
praeterierint, cum nullos liberos haberent
vel habentes eos exheredaverint, vel mater
sive avus maternus eos praeterierit, ita
ut non possint argui inofficiosa eorum testamenta:
tunc ex nostra constitutione per bonorum
possessionem contra tabulas non dimidiam,
ut ante, sed tertiam partem bonorum liberti
consequantur, vel quod deest eis ex constitutione
nostra repleatur, si quando minus tertia
parte bonorum suorum libertus vel liberta
eis reliquerint, ita sine onere, ut nec liberis
liberti libertaeve ex ea parte legata vel
fideicommissa praestentur, sed ad coheredes
hoc onus redundaret: multis aliis casibus
a nobis in praefata constitutione congregatis,
quos necessarios esse ad huiusmodi iuris
dispositionem perspeximus: ut tam patroni
patronaeque quam liberi eorum nec non qui
ex transverso latere veniunt usque ad quintum
gradum ad successionem libertorum vocentur,
sicut ex ea constitutione intellegendum est:
ut si eiusdem patroni vel patronae vel duorum
duarum pluriumve sint liberi, qui proximior
est, ad liberti seu libertae vocetur successionem
et in capita, non in stirpes dividatur successio,
eodem modo et in his qui ex transverso latere
veniunt servando. Paene enim consonantia
iura ingenuitatis et libertinitatis in successionibus
fecimus.
I.3.7.4
Sed haec de his libertinis hodie dicenda
sunt, qui in civitatem Romanam pervenerunt,
cum nec sunt alii liberti simul et dediticiis
et Latinis sublatis, cum latinorum legitimae
successiones nullae penitus erant, qui licet
ut liberi vitam suam peragebant, attamen
ipso ultimo spiritu simul animam atque libertatem
amittebant, et quasi servorum ita bona eorum
iure quodammodo peculii ex lege Iunia manumissores
detinebant. Postea vero senatus consulto
Largiano cautum fuerat, ut liberi manumissoris
non nominatim exheredati facti extraneis
heredibus eorum in bonis Latinorum praeponerentur.
Quibus supervenit etiam divi Traiani edictum,
quod eundem hominem, si invito vel ignorante
patrono ad civitatem venire ex beneficio
principis festinavit, faciebat vivum quidem
civem Romanum, Latinum autem morientem. Sed
nostra constitutione propter huiusmodi condicionum
vices et alias difficultates cum ipsis Latinis
etiam legem Iuniam et senatus consultum Largianum
et edictum divi Traiani in perpetuum deleri
censuimus, ut omnes liberti civitate Romana
fruantur, et mirabili modo quibusdam adiectionibus
ipsas vias, quae in Latinitatem ducebant,
ad civitatem Romanam capiendam transposuimus.
VIII
De adsignatione libertorum
I.3.8pr.
In summa quod ad bona libertorum admonendi
sumus senatum censuisse, ut quamvis ad omnes
patroni liberos, qui eiusdem gradus sint,
aequaliter bona libertorum pertineant, tamen
liceret parenti uni ex liberis adsignare
libertum, ut post mortem eius solus is patronus
habeatur, cui adsignatus est, et ceteri liberi,
qui ipsi quoque ad eadem bona nulla adsignatione
interveniente pariter admitterentur, nihil
iuris in his bonis habeant. Sed ita demum
pristinum ius recipiunt, si is cui adsignatus
est decesserit nullis liberis relictis.
I.3.8.1
Nec tantum libertum, sed etiam libertam,
et non tantum filio nepotive, sed etiam filiae
neptive adsignare permittitur.
I.3.8.2
Datur autem haec adsignandi facultas ei,
qui duos pluresve liberos in potestate habebit,
ut eis, quos in potestate habet, adsignare
ei libertum libertamve liceat. Unde quaerebatur,
si eum cui adsignaverit postea emancipaverit,
num evanescat adsignatio? Sed placuit evanescere,
quod et Iuliano et aliis plerisque visum
est.
I.3.8.3
Nec interest, testamento quis adsignet an
sine testamento: sed etiam quibuscumque verbis
hoc patronis permittitur facere ex ipso senatus
consulto, quod Claudianis temporibus factum
est Suillo Rufo et Ostorio Scapulla consulibus.
IX
De bonorum possessionibus
I.3.9pr.
Ius bonorum possessionis introductum est
a praetore emendandi veteris iuris gratia.
Nec solum in intestatorum hereditatibus vetus
ius eo modo praetor emendavit, sicut supra
dictum est, sed in eorum quoque, qui testamento
facto decesserint. Nam si alienus postumus
heres fuerit institutus, quamvis hereditatem
iure civili adire non poterat, cum institutio
non valebat, honorario tamen iure bonorum
possessor efficiebatur, videlicet cum a praetore
adiuvabatur: sed et hic a nostra constitutione
hodie recte heres instituitur, quasi et iure
civili non incognitus.
I.3.9.1
Aliquando tamen neque emendandi neque impugnandi
veteris iuris, sed magis confirmandi gratia
pollicetur bonorum possessionem. Nam illis
quoque, qui recte facto testamento heredes
instituti sunt, dat secundum tabulas bonorum
possessionem: item ab intestato suos heredes
et adgnatos ad bonorum possessionem vocat:
sed et remota quoque bonorum possessione
ad eos hereditas pertinet iure civili.
I.3.9.2
Quos autem praetor solus vocat ad hereditatem,
heredes quidem ipso iure non fiunt ( nam
praetor heredem facere non potest: per legem
enim tantum vel similem iuris constitutionem
heredes fiunt, veluti per senatus consultum
et constitutiones principales): sed cum eis
praetor dat bonorum possessionem, loco heredum
constituuntur et vocantur bonorum possessores.
Adhuc autem et alios complures gradus praetor
fecit in bonorum possessionibus dandis, dum
id agebat, ne quis sine successore moriatur.
Nam angustissimis finibus constitutum per
legem duodecim tabularum ius percipiendarum
hereditatum praetor ex bono et aequo dilatavit.
I.3.9.3
Sunt autem bonorum possessiones ex testamento
quidem hae. Prima, quae praeteritis liberis
datur vocaturque contra tabulas. Secunda,
quam omnibus iure scriptis heredibus praetor
pollicetur ideoque vocatur secundum tabulas.
Et cum de testamentis prius locutus est,
ad intestatos transitum fecit. Et primo loco
suis heredibus et his, qui ex edicto praetoris
suis connumerantur, dat bonorum possessionem
quae vocatur unde liberi: secundo legitimis
heredibus: tertio decem personis, quas extraneo
manumissori praeferebat ( sunt autem decem
personae hae: pater mater, avus avia tam
paterni quam materni, item filius filia,
nepos neptis tam ex filio quam ex filia,
frater soror sive consanguinei sive uterini):
quarto cognatis proximis: quinto tum quam
ex familia: sexto patrono et patronae liberisque
eorum et parentibus: septimo viro et uxori:
octavo cognatis manumissoris.
I.3.9.4
Sed eas quidem praetoria induxit iurisdictio.
Nobis tamen nihil incuriosum praetermissum
est, sed nostris constitutionibus omnia corrigentes
contra tabulas quidem et secundum tabulas
bonorum possessiones admisimus utpote necessarias
constitutas, nec non ab intestato unde liberi
et unde legitimi bonorum possessiones.
I.3.9.5
Quae autem in praetoris edicto quinto loco
posita fuerat, id est unde decem personae,
eam pio proposito et compendioso sermone
supervacuam ostendimus: cum enim praefata
bonorum possessio decem personas praeponebat
extraneo manumissori, nostra constitutio,
quam de emancipatione liberorum fecimus,
omnibus parentibus eisdemque manumissoribus
contracta fiducia manumissionem facere dedit,
ut ipsa manumissio eorum hoc in se habeat
privilegium et supervacua fiat praedicta
bonorum possessio. Sublata igitur praefata
quinta bonorum possessione in gradum eius
sextam antea bonorum possessionem reduximus
et quintam fecimus, quam praetor proximis
cognatis pollicetur.
I.3.9.6(5)
Cumque antea septimo loco fuerat bonorum
possessio, tum quam ex familia et octavo
unde liberi patroni patronaeque et parentes
eorum, utramque per constitutionem nostram,
quam de iure patronatus fecimus, penitus
vacuavimus: cum enim ad similitudinem successionis
ingenuorum libertinorum successiones posuimus,
quas usque ad quintum tantummodo gradum coartavimus,
ut sit aliqua inter ingenuos et libertos
differentia, sufficiunt eis tam contra tabulas
bonorum possessio quam unde legitimi et unde
cognati, ex quibus possint sua iura vindicare,
omni scrupulositate et inextricabili errore
duarum istarum bonorum possessionum resoluta.
I.3.9.7(6)
Aliam vero bonorum possessionem, quae unde
vir et uxor appellatur et nono loco inter
veteres bonorum possessiones posita fuerat,
et in suo vigore servavimus et altiore loco,
id est sexto, eam posuimus, decima veteri
bonorum possessione quae erat unde cognati
manumissoris propter causas enarratas merito
sublata: ut sex tantummodo bonorum possessiones
ordinariae permaneant suo vigore pollentes.
I.3.9.8(7)
Septima eas secuta, quam optima ratione praetores
introduxerunt novissime enim promittitur
edicto his etiam bonorum possessio, quibus
ut detur lege vel senatus consulto vel constitutione
comprehensum est, quam neque bonorum possessionibus
quae ab intestato veniunt neque eis quae
ex testamento sunt praetor stabili iure connumeravit,
sed quasi ultimum et extraordinarium auxilium,
prout res exigit, accommodavit scilicet his,
qui ex legibus senatus consultis constitutionibus
principum ex novo iure vel ex testamento
vel ab intestato veniunt.
I.3.9.9 (8)
Cum igitur plures species successionum praetor
introduxisset easque per ordinem disposuisset
et in unaquaque specie successionis saepe
plures extent dispari gradu personae: ne
actiones creditorum differantur, sed haberent
quos convenirent, et ne facile in possessionem
bonorum defuncti mittantur et eo modo sibi
consulerent, ideo petendae bonorum possessioni
certum tempus praefinivit.
I.3.9.9 (9)
Liberis itaque et parentibus tam naturalibus
quam adoptivis in petenda bonorum possessione
anni spatium, ceteris centum dierum dedit.
I.3.9.10(5)
Et si intra hoc tempus aliquis bonorum possessionem
non petierit, eiusdem gradus personis adcrescit:
vel si nemo sit, deinceps ceteris proinde
bonorum possessionem ex successorio edicto
pollicetur, ac si is qui praecedebat ex eo
numero non esset. Si quis itaque delatam
sibi bonorum possessionem repudiaverit, non
quousque tempus bonorum possessioni praefinitum
excesserit exspectatur, sed statim ceteri
ex eodem edicto admittuntur.
I.3.9.11(6)
In petenda autem bonorum possessione dies
utiles singuli considerantur.
I.3.9.12(7)
Sed bene anteriores principes et huic causae
providerunt, ne quis pro petenda bonorum
possessione curet, sed, quocumque modo si
admittentis eam indicium intra statuta tamen
tempora ostenderit, plenum habeat earum beneficium.
X
De adquisitione per adrogationem
I.3.10pr.
Est et alterius generis per universitatem
successio, quae neque lege duodecim tabularum
neque praetoris edicto, sed eo iure, quod
consensu receptum est, introducta est.
I.3.10.1
Ecce enim cum pater familias sese in adrogationem
dat, omnes res eius corporales et incorporales
quaeque ei debitae sunt adrogatori ante quidem
pleno iure adquirebantur. Exceptis his quae
per captitis deminutionem pereunt quales
sunt operarum obligationes et ius adgnationis.
Usus etenim et usus fructus, licet his antea
connumerabantur, attamen capitis deminutione
minima eos tolli nostra prohibuit constitutio.
I.3.10.2
Nunc autem nos eandem adquisitionem, quae
per adrogationem fiebat, coartavimus ad similitudinem
naturalium parentum: nihil etenim aliud nisi
tantummodo usus fructus tam naturalibus patribus
quam adoptivis per filios familias adquiritur
in his rebus quae extrinsecus filiis obveniunt,
dominio eis integro servato: mortuo autem
filio adrogato in adoptiva familia etiam
dominium eius ad adrogatorem transit, nisi
supersint aliae personae, quae ex nostra
constitutione patrem in his quae adquiri
non possunt antecedunt.
I.3.10.3
Sed ex diverso pro eo, quod is debuit qui
se in adoptionem dedit, ipso quidem iure
adrogator non tenetur, sed nomine filii convenietur
et, si noluerit eum defendere, permittitur
creditoribus per competentes nostros magistratus
bona, quae eorum cum usu fructu futura fuissent,
si se alieno iuri non subiecissent, possidere
et legitimo modo ea disponere.
XI
De eo cui libertatis causa bona addicuntur
I.3.11pr.
Accessit novus casus successionis ex constitutione
divi Marci. Nam si hi, qui libertatem acceperunt
a domino in testamento, ex quo non aditur
hereditas, velint bona sibi addici libertatium
conservandarum causa, audiuntur. Et ita rescripto
divi Marci ad Popilium Rufum continetur.
I.3.11.1
Verba rescripti ita se habent: Si Virginio
Valenti, qui testamento suo libertatem quibusdam
adscripsit, nemine successore ab intestato
existente in ea causa bona esse coeperunt,
ut veniri debeant: is cuius de ea re notio
est aditus rationem desiderii tui habebit,
ut libertatium tam earum, quae directo, quam
earum, quae per speciem fideicommissi relictae
sunt, tuendarum gratia addicantur tibi, si
idonee creditoribus caveris de solido quod
cuique debetur solvendo. Et hi quidem, quibus
directa libertas data est, perinde liberi
erunt, ac si hereditas adita esset: hi autem,
quos heres rogatus est manumittere, a te
libertatem consequantur: ita ut si non alia
condicione velis bona tibi addici, quam ut
etiam qui directo libertatem acceperunt tui
liberti fiant, nam huic etiam voluntati tuae,
si ii de quorum statu agitur consentiant,
auctoritatem nostram accommodamus. Et ne
huius rescriptionis nostrae emolumentum alia
ratione irritum fiat, si fiscus bona agnoscere
voluerit: et hi qui rebus nostris attendunt
scient commodo pecuniario praeferendam libertatis
causam et ita bona cogenda, ut libertas his
salva sit, qui eam adipisci potuerunt, si
hereditas ex testamento adita esset.
I.3.11.2
Hoc rescripto subventum est et libertatibus
et defunctis, ne bona eorum a creditoribus
possedeantur et veneant. Certe si fuerint
ex hac causa bona addicta, cessat bonorum
venditio: extitit enim defuncti defensor,
et quidem idoneus, qui de solido creditoribus
cavet.
I.3.11.3
Inprimis hoc rescriptum totiens locum habet,
quotiens testamento libertates datae sunt.
Quid ergo si quis intestatus decedens codicillis
libertates dederit neque adita sit ab intestato
hereditas? Favor constitutionis debet locum
habere. Certe si testatus decedat et codicillis
dederit libertatem, competere eam nemini
dubium est.
I.3.11.4
Tunc constitutioni locum esse verba ostendunt,
cum nemo successor ab intestato existat:
ergo quamdiu incertum sit, utrum existat
an non, cessabit constitutio: si certum esse
coeperit neminem extare, tunc erit constitutioni
locus.
I.3.11.5
Si is, qui in integrum restitui potest, abstinuit
se ab hereditate, an, quamvis potest in integrum
restitui, potest admitti constitutio et addictio
bonorum fieri? Quid ergo, si post addictionem
libertatum conservandarum causa factam in
integrum sit restitutus? Utique non erit
dicendum revocari libertates, quae semel
competierunt.
I.3.11.6
Haec constitutio libertatum tuendarum causa
introducta est: ergo si libertates nullae
sint datae, cessat constitutio. Quid ergo,
si vivus dedit libertates vel mortis causa
et, ne de hoc quaeratur, utrum in fraudem
creditorum an non factum sit, idcirco velint
addici sibi bona, an audiendi sunt? Et magis
est, ut audiri debeant, etsi deficiant verba
constitutionis.
I.3.11.7
Sed cum multas divisiones eiusmodi constitutioni
deesse perspeximus, lata est a nobis plenissima
constitutio, in quam multae species collatae
sunt, quibus ius huiusmodi successionis plenissimum
est effectum: quas ex ipsa lectione constitutionis
potest quis cognoscere.
XII
De successionibus sublatis, quae fiebant
per bonorum venditionem et ex
senatus consulto Claudiano
I.3.12pr.
Erant ante praedictam successionem olim et
aliae per universitatem successiones. Qualis
fuerat bonorum emptio, quae de bonis debitoris
vendendis per multas ambages fuerat introducta
et tunc locum habebat, quando iudicia ordinaria
in usu fuerunt: sed cum extraordinariis iudiciis
posteritas usa est, ideo cum ipsis ordinariis
iudiciis etiam bonorum venditiones exspiraverunt
et tantummodo creditoribus datur officio
iudicis bona possidere et prout eis utile
visum fuerit ea disponere, quod ex latioribus
digestorum libris perfectius apparebit.
I.3.12.1
Erat et ex senatus consulto Claudiano miserabilis
per universitatem adquisitio, cum libera
mulier servili amore bacchata ipsam libertatem
per senatus consultum amittebat et cum libertate
substantiam: quod indignum nostris temporibus
esse existimantes et a nostra civitate deleri
et non inseri nostris digestis concessimus.
XIII
De obligationibus
I.3.13pr.
Nunc transeamus ad obligationes. Obligatio
est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur
alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis
iura.
I.3.13.1
Omnium autem obligationum summa divisio in
duo genera diducitur: namque aut civiles
sunt aut praetoriae. Civiles sunt, quae aut
legibus constitutae aut certe iure civili
comprobatae sunt. Praetoriae sunt, quas praetor
ex sua iurisdictione constituit, quae etiam
honorariae vocantur.
I.3.13.2
Sequens divisio in quattuor species diducitur:
aut enim ex contractu sunt aut quasi ex contractu
aut ex maleficio aut quasi ex maleficio.
Prius est, ut de his quae ex contractu sunt
dispiciamus. Harum aeque quattuor species
sunt: aut enim re contrahuntur aut verbis
aut litteris aut consensu. De quibus singulis
dispiciamus.
XIV
Quibus modis re contrahitur obligatio
I.3.14pr.
Re contrahitur obligatio veluti mutui datione.
Mutui autem obligatio in his rebus consistit,
quae pondere numero mensurave constant, veluti
vino oleo frumento pecunia numerata aere
argento auro. Quas res aut numerando aut
metiendo aut pendendo in hoc damus, ut accipientium
fiant et quandoque nobis non eaedem res,
sed aliae eiusdem naturae et qualitatis reddantur.
Unde etiam mutuum appellatum sit, quia ita
a me tibi datur, ut ex meo tuum fiat. Ex
eo contractu nascitur actio quae vocatur
condictio.
I.3.14.1
Is quoque, qui non debitum accepit ab eo
qui per errorem solvit, re obligatur: daturque
agenti contra eum propter repetitionem condicticia
actio. Nam proinde ei condici potest si paret
eum dare oportere ac si mutuum accepisset:
unde pupillus, si ei sine tutoris auctoritate
non debitum per errorem datum est, non tenetur
indebiti condictione non magis quam mutui
datione. Sed haec species obligationis non
videtur ex contractu consistere, cum is qui
solvendi animo dat magis distrahere voluit
negotium quam contrahere.
I.3.14.2
Item is cui res aliqua utenda datur, id est
commodatur, re obligatur et tenetur commodati
actione. Sed is ab eo qui mutuum accepit
longe distat: namque non ita res datur, ut
eius fiat, et ob id de ea re ipsa restituenda
tenetur. Et is quidem qui mutuum accepit,
si quolibet fortuito casu quod accepit amiserit,
veluti incendio ruina naufragio aut latronum
hostiumve incursu, nihilo minus obligatus
permanet. At is qui utendum accepit sane
quidem exactam diligentiam custodiendae rei
praestare iubetur nec sufficit ei tantam
diligentiam adhibuisse, quantam suis rebus
adhibere solitus est, si modo alius diligentior
poterit eam rem custodire: sed propter maiorem
vim maioresve casus non tenetur, si modo
non huius culpa is casus intervenerit: alioquin
si id quod tibi commodatum est peregre ferre
tecum malueris et vel incursu hostium praedonumve
vel naufragio amiseris, dubium non est, quin
de restituenda ea re tenearis. Commodata
autem res tunc proprie intellegitur, si nulla
mercede accepta vel constituta res tibi utenda
data est. Alioquin mercede interveniente
locatus tibi usus rei videtur: gratuitum
enim debet esse commodatum.
I.3.14.3
Praeterea et is, apud quem res aliqua deponitur,
re obligatur et actione depositi, qui et
ipse de ea re quam accepit restituenda tenetur.
Sed is ex eo solo tenetur, si quid dolo commiserit,
culpae autem nomine, id est desidiae atque
neglegentiae, non tenetur: itaque securus
est qui parum diligenter custoditam rem furto
amisit, quia, qui neglegenti amico rem custodiendam
tradit, suae facilitati id imputare debet.
I.3.14.4
Creditor quoque qui pignus accepit re obligatur,
qui et ipse de ea ipsa re quam accepit restituenda
tenetur actione pigneraticia. Sed quia pignus
utriusque gratia datur, et debitoris, quo
magis ei pecunia crederetur, et creditoris,
quo magis ei in tuto sit creditum, placuit
sufficere, quod ad eam rem custodiendam exactam
diligentiam adhiberet: quam si praestiterit
et aliquo fortuitu casu rem amiserit, securum
esse nec impediri creditum petere.
XV
De verborum obligatione
I.3.15pr.
Verbis obligatio contrahitur ex interrogatione
et responsu, cum quid dari fierive nobis
stipulamur. Ex qua duae proficiscuntur actiones,
tam condictio, si certa sit stipulatio, quam
ex stipulatu, si incerta. Quae hoc nomine
inde utitur, quia stipulum apud veteres firmum
appellabatur, forte a stipite descendens.
I.3.15.1
In hac re olim talia verba tradita fuerunt:
spondes? spondeo, promittis? promitto, fidepromittis?
fidepromitto, fideiubes? fideiubeo, dabis?
dabo, facies? Faciam. Utrum autem Latina
an Graeca vel qua alia lingua stipulatio
concipiatur, nihil interest, scilicet si
uterque stipulantium intellectum huius linguae
habeat: nec necesse est eadem lingua utrumque
uti, sed sufficit congruenter ad interrogatum
respondere: quin etiam duo Graeci Latina
lingua obligationem contrahere possunt. Sed
haec sollemnia verba olim quidem in usu fuerunt:
postea autem Leoniana constitutio lata est,
quae sollemnitate verborum sublata sensum
et consonantem intellectum ab utraque parte
solum desiderat, licet quibuscumque verbis
expressus est.
I.3.15.2
Omnis stipulatio aut pure aut in diem aut
sub condicione fit. Pure veluti quinque aureos
dare spondes? Idque confestim peti potest.
In diem, cum adiecto die quo pecunia solvatur
stipulatio fit: veluti decem aureos primis
kalendis Martiis dare spondes? Id autem,
quod in diem stipulamur, statim quidem debetur,
sed peti prius quam dies veniat non potest:
ac ne eo quidem ipso die, in quem stipulatio
facta est, peti potest, quia totus dies arbitrio
solventis tribui debet. Neque enim certum
est eo die, in quem promissum est, datum
non esse, priusquam praetereat.
I.3.15.3
At si ita stipuleris decem aureos annuos
quoad vivam dare spondes? Et pure facta obligatio
intellegitur et perpetuatur, quia ad tempus
deberi non potest. Sed heres petendo pacti
exceptione submovebitur.
I.3.15.4
Sub condicione stipulatio fit, cum in aliquem
casum differtur obligatio, ut, si aliquid
factum fuerit aut non fuerit, stipulatio
committatur, veluti si Titius consul factus
fuerit, quinque aureos dare spondes? Si quis
ita stipuletur:“ si in Capitolium non ascendero,
dare spondes”? Perinde erit, ac si stipulatus
esset cum morietur dari sibi. Ex condicionali
stipulatione tantum spes est debitum iri,
eamque ipsam spem transmittimus, si, priusquam
condicio existat, mors nobis contigerit.
I.3.15.5
Loca etiam inseri stipulationi solent, veluti
Carthagine dare spondes? Quae stipulatio
licet pure fieri videatur, tamen re ipsa
habet tempus iniectum, quo promissor utatur
ad pecuniam Carthagine dandam. Et ideo si
quis ita Romae stipuletur: hodie Carthagine
dare spondes? Inutilis erit stipulatio, cum
impossibilis sit repromissio.
I.3.15.6
Condiciones, quae ad praeteritum vel ad praesens
tempus referuntur, aut statim infirmant obligationem
aut omnino non differunt: veluti si Titius
consul fuit vel si Maevius vivit, dare spondes?
Nam si ea ita non sunt, nihil valet stipulatio:
sin autem ita se habent, statim valet. Quae
enim per rerum naturam certa sunt, non morantur
obligationem, licet apud nos incerta sint.
I.3.15.7
Non solum res in stipulatum deduci possunt,
sed etiam facta: ut si stipulemur fieri aliquid
vel non fieri. Et in huiusmodi stipulationibus
optimum erit poenam subicere, ne quantitas
stipulationis in incerto sit ac necesse sit
actori probare, quid eius intersit. Itaque
si quis ut fiat aliquid stipuletur, ita adici
poena debet: si ita factum non erit, tum
poenae nomine decem aureos dare spondes?
Sed si quaedam fieri, quaedam non fieri una
eademque conceptione stipuletur, clausula
erit huiusmodi adicienda: si adversus ea
factum erit sive quid ita factum non erit,
tunc poenae nomine decem aureos dare spondes?
XVI
De duobus reis stipulandi et promittendi
I.3.16pr.
Et stipulandi et promittendi duo pluresve
rei fieri possunt. Stipulandi ita, si post
omnium interrogationem promissor respondeat
spondeo. Ut puta cum duobus separatim stipulantibus
ita promissor respondeat: utrique vestrum
dare spondeo: nam si prius Titio spoponderit,
deinde alio interrogante spondeat, alia atque
alia erit obligatio nec creduntur duo rei
stipulandi esse. Duo pluresve rei promittendi
ita fiunt: Maevi, quinque aureos dare spondes?
Sei, eosdem quinque aureos dare spondes?
Respondeant singuli separatim :spondeo.
I.3.16.1
Ex huiusmodi obligationibus et stipulantibus
solidum singulis debetur et promittentes
singuli in solidum tenentur. In utraque tamen
obligatione una res vertitur: et vel alter
debitum accipiendo vel alter solvendo omnium
peremit obligationem et omnes liberat.
I.3.16.2
Ex duobus reis promittendi alius pure, alius
in diem vel sub condicione obligari potest:
nec impedimento erit dies aut condicio, quo
minus ab eo qui pure obligatus est petatur.
XVII
De stipulatione servorum
I.3.17pr.
Servus ex persona domini ius stipulandi habet.
Sed hereditas in plerisque personae defuncti
vicem sustinet: ideoque quod servus hereditarius
ante aditam hereditatem stipulatur, adquirit
hereditati ac per hoc etiam heredi postea
facto adquiritur.
I.3.17.1
Sive autem domino sive sibi sive conservo
suo sive impersonaliter servus stipuletur,
domino adquirit. Idem iuris est et in liberis,
qui in potestate patris sunt, ex quibus causis
adquirere possunt.
I.3.17.2
Sed cum factum in stipulatione continebitur,
omnimodo persona stipulantis continetur,
veluti si servus stipuletur, ut sibi ire
agere liceat: ipse enim tantum prohiberi
non debet, non etiam dominus eius.
I.3.17.3
Servus communis stipulando unicuique dominorum
pro portione dominii adquirit, nisi si unius
eorum iussu aut nominatim cui eorum stipulatus
est: tunc enim soli ei adquiritur. Quod servus
communis stipulatur, si alteri ex dominis
adquiri non potest, solidum alteri adquiritur,
veluti si res quam dari stipulatus est unius
domini sit.
XVIII
De divisione stipulationum
I.3.18pr.
Stipulationum aliae iudiciales sunt, aliae
praetoriae, aliae conventionales, aliae communes
tam praetoriae quam iudiciales.
I.3.18.1
Iudiciales sunt dumtaxat, quae a mero iudicis
officio proficiscuntur: veluti de dolo cautio
vel de persequendo servo qui in fuga est
restituendove pretio.
I.3.18.2
Praetoriae, quae a mero praetoris officio
proficiscuntur, veluti damni infecti vel
legatorum. Praetorias autem stipulationes
sic exaudiri oportet, ut in his contineantur
etiam aediliciae: nam et hae ab iurisdictione
veniunt.
I.3.18.3
Conventionales sunt, quae ex conventione
utriusque partis concipiuntur, hoc est neque
iussu iudicis neque iussu praetoris, sed
ex conventione contrahentium. Quarum totidem
genera sunt, quot paene dixerim rerum contrahendarum.
I.3.18.4
Communes sunt stipulationes veluti rem salvam
fore pupilli: nam et praetor iubet rem salvam
fore pupillo caveri et interdum iudex, si
aliter expediri haec res non potest: vel
de rato stipulatio.
XIX
De inutilibus stipulationibus
I.3.19pr.
Omnis res, quae dominio nostro subicitur,
in stipulationem deduci potest, sive illa
mobilis sive soli sit.
I.3.19.1
At si quis rem, quae in rerum natura non
est aut esse non potest, dari stipulatus
fuerit, veluti Stichum, qui mortuus sit,
quem vivere credebat, aut hippocentaurum,
qui esse non possit, inutilis erit stipulatio.
I.3.19.2
Idem iuris est, si rem sacram aut religiosam,
quam humani iuris esse credebat, vel publicam,
quae usibus populi perpetuo exposita sit,
ut forum vel theatrum, vel liberum hominem,
quem servum esse credebat, vel cuius commercium
non habuit, vel rem suam dari quis stipuletur.
Nec in pendenti erit stipulatio ob id, quod
publica res in privatum deduci et ex libero
servus fieri potest et commercium adipisci
stipulator potest et res stipulatoris esse
desinere potest: sed protinus inutilis est.
Item contra licet initio utiliter res in
stipulatum deducta sit, si postea in earum
qua causa, de quibus supra dictum est, sine
facto promissoris devenerit: extinguitur
stipulatio. Ac ne statim ab initio talis
stipulatio valebit Lucium Titium cum servus
erit dare spondes? Et similia: quia natura
sui dominio nostro exempta in obligationem
deduci nullo modo possunt.
I.3.19.3
Si quis alium daturum facturumve quid spoponderit,
non obligabitur, veluti si spondeat Titium
quinque aureos daturum. Quodsi effecturum
se, ut Titius daret, spoponderit, obligatur.
I.3.19.4
Si quis alii, quam cuius iuri subiectus sit,
stipuletur, nihil agit. Plane solutio etiam
in extranei personam conferri potest ( veluti
si quis ita stipuletur: mihi aut Seio dare
spondes?), ut obligatio quidem stipulatori
adquiratur, solvi tamen Seio etiam invito
eo recte possit, ut liberatio ipso iure contingat,
sed ille adversus Seium habeat mandati actionem.
Quod si quis sibi et alii, cuius iuri subiectus
non sit, decem dari aureos stipulatus est,
valebit quidem stipulatio: sed utrum totum
debetur quod in stipulatione deductum est,
an vero pars dimidia, dubitatum est: sed
placet non plus quam partem dimidiam ei adquiri.
Ei qui tuo iuri subiectus est si stipulatus
sis, tibi adquiris, quia vox tua tamquam
filii sit, sicuti filii vox tamquam tua intellegitur
in his rebus quae tibi adquiri possunt.
I.3.19.5
Praeterea inutilis est stipulatio, si quis
ad ea quae interrogatus erit non responderit,
veluti si decem aureos a te dari stipuletur,
tu quinque promittas, vel contra: aut si
ille pure stipuletur, tu sub condicione promittas,
vel contra, si modo scilicet id exprimas,
id est si cui sub condicione vel in diem
stipulanti tu respondeas: praesenti die spondeo.
Nam si hoc solum respondeas promitto, breviter
videris in eandem diem aut condicionem spopondisse:
nec enim necesse est in respondendo eadem
omnia repeti, quae stipulator expresserit.
I.3.19.6
Item inutilis est stipulatio, si ab eo stipuleris,
qui iuri tuo subiectus est, vel si is a te
stipuletur. Sed servus quidem non solum domino
suo obligari non potest, sed ne alii quidem
ulli: filii vero familias aliis obligari
possunt.
I.3.19.7
Mutum neque stipulari neque promittere posse
palam est. Quod et in surdo receptum est,
quia et is qui stipulatur verba promittentis
et is qui promittit verba stipulantis audire
debet. Unde apparet non de eo nos loqui qui
tardius exaudit, sed de eo qui omnino non
exaudit.
I.3.19.8
Furiosus nullum negotium gerere potest, quia
non intellegit quid agit.
I.3.19.9
Pupillus omne negotium recte gerit: ut tamen,
sicubi tutoris auctoritas necessaria sit,
adhibeatur tutor, veluti si ipse obligetur:
nam alium sibi obligare etiam sine tutoris
auctoritate potest.
I.3.19.10
Sed quod diximus de pupillis, utique de his
verum est, qui iam aliquem intellectum habent:
nam infans et qui infanti proximus et non
multum a furioso distant, quia huius aetatis
pupilli nullum intellectum habent: sed in
proximis infanti propter utilitatem eorum
benignior iuris interpretatio facta est,
ut idem iuris habeant, quod pubertati proximi.
Sed qui in parentis potestate est impubes,
nec auctore quidem patre obligatur.
I.3.19.11
Si impossibilis condicio obligationibus adiciatur,
nihil valet stipulatio. Impossibilis autem
condicio habetur, cui natura impedimento
est, quo minus existat, veluti si quis ita
dixerit: si digito caelum attigero, dare
spondes? At si ita stipuletur: si digito
caelum non attigero, dare spondes? Pure facta
obligatio intellegitur ideoque statim petere
potest.
I.3.19.12
Item verborum obligatio inter absentes concepta
inutilis est. Sed cum hoc materiam litium
contentiosis hominibus praestabat, forte
post tempus tales allegationes opponentibus
et non praesentes esse vel se vel adversarios
suos contendentibus: ideo nostra constitutio
propter celeritatem dirimendarum litium introducta
est, quam ad Caesarienses advocatos scripsimus,
per quam disposuimus tales scripturas, quae
praesto esse partes indicant, omnimodo esse
credendas, nisi ipse, qui talibus utitur
improbis allegationibus, manifestissimis
probationibus vel per scripturam vel per
testes idoneos approbaverit in ipso toto
die quo conficiebatur instrumentum sese vel
adversarium suum in aliis locis esse.
I.3.19.13
Post mortem suam dari sibi nemo stipulari
poterat, non magis quam post eius mortem
a quo stipulabatur. Ac ne is, qui in alicuius
potestate est, post mortem eius stipulari
poterat, quia patris vel domini voce loqui
videtur. Sed et si quis ita stipuletur:
pridie quam moriar vel pridie quam morieris
dari? Inutilis erat stipulatio. Sed cum,
ut iam dictum est, ex consensu contrahentium
stipulationes valent, placuit nobis etiam
in hunc iuris articulum necessariam inducere
emendationem, ut, sive post mortem sive pridie
quam morietur stipulator sive promissor stipulatio
concepta est, valeat stipulatio.
I.3.19.14
Item si quis ita stipulatus erat: si navis
ex Asia venerit, hodie dare spondes? Inutilis
erat stipulatio, quia praepostere concepta
est. Sed cum Leo inclitae recordationis in
dotibus eandem stipulationem quae praepostera
nuncupatur non esse reiciendam existimavit,
nobis placuit et huic perfectum robur accommodare,
ut non solum in dotibus, sed etiam in omnibus
valeat huiusmodi conceptio stipulationis.
I.3.19.15
Ita autem concepta stipulatio, veluti si
Titius dicat cum moriar, dare spondes? Vel
cum morieris, et apud veteres utilis erat
et nunc valet.
I.3.19.16
Item post mortem alterius recte stipulamur.
I.3.19.17
Si scriptum fuerit in instrumento promisisse
aliquem, perinde habetur, atque si interrogatione
praecedente responsum sit.
I.3.19.18
Quotiens plures res una stipulatione comprehenduntur,
si quidem promissor simpliciter respondeat:
dare spondeo, propter omnes tenetur: si vero
unam ex his vel quasdam daturum se spoponderit,
obligatio in his pro quibus spoponderit contrahitur.
Ex pluribus enim stipulationibus una vel
quaedam videntur esse perfectae: singulas
enim res stipulari et ad singulas respondere
debemus.
I.3.19.19
Alteri stipulari, ut supra dictum est, nemo
potest: inventae sunt enim huiusmodi obligationes
ad hoc, ut unusquisque sibi adquirat quod
sua interest: ceterum si alii detur, nihil
interest stipulatoris. Plane si quis velit
hoc facere, poenam stipulari conveniet, ut,
nisi ita factum sit, ut comprehensum esset,
committetur poenae stipulatio etiam ei cuius
nihil interest: poenam enim cum stipulatur
quis, non illud inspicitur, quid intersit
eius, sed quae sit quantitas in condicione
stipulationis. Ergo si quis stipuletur Titio
dari, nihil agit, sed si addiderit de poena
:nisi dederis, tot aureos dare spondes?
Tunc committitur stipulatio.
I.3.19.20
Sed et si quis stipuletur alii, cum eius
interesset, placuit stipulationem valere.
Nam si is, qui pupilli tutelam administrare
coeperat, cessit administratione contutori
suo et stipulatus est rem pupilli salvam
fore, quoniam interest stipulatoris fieri
quod stipulatus est, cum obligatus futurus
esset pupillo, si male res gesserit, tenet
obligatio. Ergo et si quis procuratori suo
dari stipulatus sit, stipulatio vires habebit.
Et si creditori suo quod sua interest, ne
forte vel poena committatur vel praedia distrahantur
quae pignori data erant, valet stipulatio.
I.3.19.21
Versa vice qui alium facturum promisit, videtur
in ea esse causa, ut non teneatur, nisi poenam
ipse promiserit.
I.3.19.22
Item nemo rem suam futuram in eum casum quo
sua fit utiliter stipulatur.
I.3.19.23
Si de alia re stipulator senserit, de alia
promissor, perinde nulla contrahitur obligatio,
ac si ad interrogatum responsum non esset,
veluti si hominem Stichum a te stipulatus
quis fuerit, tu de Pamphilo senseris, quem
Stichum vocari credideris.
I.3.19.24
Quod turpi ex causa promissum est, veluti
si quis homicidium vel sacrilegium se facturum
promittat, non valet.
I.3.19.25
Cum quis sub aliqua condicione fuerit stipulatus,
licet ante condicionem decesserit, postea
existente condicione heres eius agere potest.
Idem est et a promissoris parte.
I.3.19.26
Qui hoc anno aut hoc mense dari stipulatus
sit, nisi omnibus partibus praeteritis anni
vel mensis non recte petet.
I.3.19.27
Si fundum dari stipuleris vel hominem, non
poteris continuo agere, nisi tantum spatii
praeterierit, quo traditio fieri possit.
XX
De fideiussoribus
I.3.20pr.
Pro eo qui promittit solent alii obligari,
qui fideiussores appellantur, quos homines
accipere solent, dum curant, ut diligentius
sibi cautum sit.
I.3.20.1
In omnibus autem obligationibus adsumi possunt,
id est sive re sive verbis sive litteris
sive consensu contractae fuerint, ac ne illud
quidem interest, utrum civilis an naturalis
sit obligatio, cui adiciatur fideiussor,
adeo quidem, ut pro servo quoque obligetur,
sive extraneus sit qui fideiussorem a servo
accipiat, sive ipse dominus in id quod sibi
naturaliter debetur.
I.3.20.2
Fideiussor non tantum ipse obligatur, sed
etiam heredem obligatum relinquit.
I.3.20.3
Fideiussor et praecedere obligationem et
sequi potest.
I.3.20.4
Si plures sint fideiussores, quotquot erunt
numero, singuli in solidum tenentur. Itaque
liberum est creditori a quo velit solidum
petere. Sed ex epistula divi Hadriani compellitur
creditor a singulis, qui modo solvendo sint
litis contestatae tempore, partes petere.
Ideoque si quis ex fideiussoribus eo tempore
solvendo non sit, hoc ceteros onerat. Sed
et si ab uno fideiussore creditor totum consecutus
fuerit, huius solius detrimentum erit, si
is pro quo fideiussit solvendo non sit: et
sibi imputare debet, cum potuerit adiuvari
ex epistula divi Hadriani et desiderare,
ut pro parte in se detur actio.
I.3.20.5
Fideiussores ita obligari non possunt, ut
plus debeant, quam debet is pro quo obligantur:
nam eorum obligatio accessio est principalis
obligationis nec plus in accessione esse
potest quam in principali re. At ex diverso,
ut minus debeant, obligari possunt. Itaque
si reus decem aureos promiserit, fideiussor
in quinque recte obligatur: contra vero non
potest obligari. Item si ille pure promiserit,
fideiussor sub condicione promittere potest:
contra vero non potest. Non solum enim in
quantitate, sed etiam in tempore minus et
plus intellegitur. Plus est enim statim aliquid
dare, minus est post tempus dare.
I.3.20.6
Si quid autem fideiussor pro reo solverit,
eius reciperandi causa habet cum eo mandati
iudicium.
I.3.20.7
Graece fideiussor plerumque ita accipitur:
τη εμη πιστιε κελευω,λεγω,
θελω sive βουλομαι, sed et si
φημι dixerit, pro eo erit, ac si dixerit
λεγω .
I.3.20.8
In stipulationibus fideiussorum sciendum
est generaliter hoc accipi, ut, quodcumque
scriptum sit quasi actum, videatur etiam
actum: ideoque constat, si quis se scripserit
fideiussisse, videri omnia sollemniter acta.
XXI
De litterarum obligatione
I.3.21pr.
Olim scriptura fiebat obligatio, quae nominibus
fieri dicebatur, quae nomina hodie non sunt
in usu. Plane si quis debere se scripserit,
quod numeratum ei non est, de pecunia minime
numerata post multum temporis exceptionem
opponere non potest: hoc enim saepissime
constitutum est. Sic fit, ut et hodie, dum
queri non potest, scriptura obligetur: et
ex ea nascitur condictio, cessante scilicet
verborum obligatione. Multum autem tempus
in hac exceptione antea quidem ex principalibus
constitutionibus usque ad quinquennium procedebat:
sed ne creditores diutius possint suis pecuniis
forsitan defraudari, per constitutionem nostram
tempus coartatum est, ut ultra biennii metas
hiuismodi exceptio minime extendatur.
XXII
De consensu obligatione
I.3.22pr.
Consensu fiunt obligationes in emptionibus
venditionibus, locationibus conductionibus,
societatibus, mandatis.
I.3.22.1
Ideo autem istis modis consensu dicitur obligatio
contrahi, quia neque scriptura neque praesentia
omnimodo opus est, ac ne dari quicquam necesse
est, ut substantiam capiat obligatio, sed
sufficit eos qui negotium gerunt consentire.
I.3.22.2
Unde inter absentes quoque talia negotia
contrahuntur, veluti per epistulam aut per
nuntium.
I.3.22.3
Item in his contractibus alter alteri obligatur
in id, quod alterum alteri ex bono et aequo
praestare oportet, cum alioquin in verborum
obligationibus alius stipuletur, alius promittat.
XXIII
De emptione et venditione
I.3.23pr.
Emptio et venditio contrahitur, simulatque
de pretio convenerit, quamvis nondum pretium
numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit.
Nam quod arrae nomine datur, argumentum est
emptionis et venditionis contractae. Sed
haec quidem de emptionibus et venditionibus,
quae sine scriptura consistunt, optinere
oportet: nam nihil a nobis in huiusmodi venditionibus
innovatum est. In his autem quae scriptura
conficiuntur non aliter perfectam esse emptionem
et venditionem constituimus, nisi et instrumenta
emptionis fuerint conscripta vel manu propria
contrahentium, vel ab alio quidem scripta,
a contrahente autem subscripta et, si per
tabellionem fiunt, nisi et completiones acceperint
et fuerint partibus absoluta. Donec enim
aliquid ex his deest, et paenitentiae locus
est et potest emptor vel venditor sine poena
recedere ab emptione. Ita tamen impune recedere
eis concedimus, nisi iam arrarum nomine aliquid
fuerit datum: hoc etenim subsecuto, sive
in scriptis sive sine scriptis venditio celebrata
est, is qui recusat adimplere contractum,
si quidem emptor est, perdit quod dedit,
si vero venditor, duplum restituere compellitur,
licet nihil super arris expressum est.
I.3.23.1
Pretium autem constitui oportet: nam nulla
emptio sine pretio esse potest.
I.3.23.1(1)
Sed et certum pretium esse debet. Alioquin
si ita inter aliquos convenerit, ut, quanti
Titius rem aestimaverit, tanti sit empta:
inter veteres satis abundeque hoc dubitabatur,
sive constat venditio sive non. Sed nostra
decisio ita hoc constituit, ut, quotiens
sic composita sit venditio quanti ille aestimaverit,
sub hac condicione staret contractus, ut,
si quidem ipse qui nominatus est pretium
definierit, omnimodo secundum eius aestimationem
et pretium persolvatur et res tradatur, ut
venditio ad effectum perducatur, emptore
quidem ex empto actione, venditore autem
ex vendito agente. Sin autem ille qui nominatus
est vel noluerit vel non potuerit pretium
definire, tunc pro nihilo esse venditionem
quasi nullo pretio statuto. Quod ius cum
in venditionibus nobis placuit, non est absurdum
et in locationibus et conductionibus trahere.
I.3.23.2
Item pretium in numerata pecunia consistere
debet. Nam in ceteris rebus an pretium esse
possit, veluti homo aut fundus aut toga alterius
rei pretium esse possit, valde quaerebatur.
Sabinus et Cassius etiam in alia re putant
posse pretium consistere: unde illud est,
quod vulgo dicebatur per permutationem rerum
emptionem et venditionem contrahi eamque
speciem emptionis venditionisque vetustissimam
esse: argumentoque utebantur Graeco poeta
Homero, qui aliqua parte exercitum Achivorum
vinum sibi comparasse ait permutatis quibusdam
rebus, his verbis:
ενθεν αρ οινιζοντο καρυκομοωντεσ
Αχαιοι
αλλοι μεν χαλκω ,αλλοι
δ’ αιθωνι σιδυρω,
αλλοι δε ρινοισ, αλλοι
δ’αυτυσι βοεσσι,
αλλοι δ’ανδραποδεσσι.
Diversae scholae auctores contra sentiebant
aliudque esse existimabant permutationem
rerum, aliud emptionem et venditionem. Alioquin
non posse rem expediri permutatis rebus,
quae videatur res venisse et quae pretii
nomine data esse: nam utramque videri et
venisse et pretii nomine datam esse rationem
non pati. Sed Proculi sententia dicentis
permutationem propriam esse speciem contractus
a venditione separatam merito praevaluit,
cum et ipsa aliis Homericis versibus adiuvatur
et validioribus rationibus argumentatur.
Quod et anteriores divi principes admiserunt
et in nostris digestis latious significatur.
I.3.23.3
Cum autem emptio et venditio contracta sit
( quod effici diximus, simulatque de pretio
convenerit, cum sine scriptura res agitur),
periculum rei venditae statim ad emptorem
pertinet, tametsi adhuc ea res emptori tradita
non sit. Itaque si homo mortuus sit vel aliqua
parte corporis laesus fuerit, aut aedes totae
aut aliqua ex parte incendio consumptae fuerint,
aut fundus vi fluminis totus vel aliqua ex
parte ablatus sit, sive etiam inundatione
aquae aut arboribus turbine deiectis longe
minor aut deterior esse coeperit: emptoris
damnum est, cui necesse est, licet rem non
fuerit nactus, pretium solvere. Quidquid
enim sine dolo et culpa venditoris accidit,
in eo venditor securus est. Sed et si post
emptionem fundo aliquid per alluvionem accessit,
ad emptoris commodum pertinet: nam et commodum
eius esse debet, cuius periculum est.
I.3.23.3a
Quod si fugerit homo qui veniit aut subreptus
fuerit, ita ut neque dolus neque culpa venditoris
interveniat, animadvertendum erit, an custodiam
eius usque ad traditionem venditor susceperit.
Sane enim, si susceperit, ad ipsius periculum
is casus pertinet: si non susceperit, securus
erit. Idem et in ceteris animalibus ceterisque
rebus intellegimus. Utique tamen vindicationem
rei et condictionem exhibere debebit emptori,
quia sane, qui rem nondum emptori tradidit,
adhuc ipse dominus est. Idem est etiam de
furti et de damni iniuriae actione.
I.3.23.4
Emptio tam sub condicione quam pure contrahi
potest. Sub condicione veluti:“ si Stichus
intra certum diem tibi placuerit, erit tibi
emptus aureis tot”.
I.3.23.5
Loca sacra vel religiosa, item publica, veluti
forum basilicam, frustra quis sciens emit,
quas tamen si pro privatis vel profanis deceptus
a venditore emerit, habebit actionem ex empto,
quod non habere ei liceat, ut consequatur,
quod sua interest deceptum eum non esse.
Idem iuris est, si hominem liberum pro servo
emerit.
XXIV
De locatione et conductione
I.3.24pr.
Locatio et conductio proxima est emptioni
et venditioni isdemque iuris regulis consistunt.
Nam ut emptio et venditio ita contrahitur,
si de pretio convenerit, sic etiam locatio
et conductio ita contrahi intellegitur, si
merces constituta sit. Et competit locatori
quidem locati actio, conductori vero conducti.
I.3.24.1
Et quae supra diximus, si alieno arbitrio
pretium permissum fuerit, eadem et de locatione
et conductione dicta esse intellegamus, si
alieno arbitrio merces permissa fuerit. Qua
de causa si fulloni polienda curandave aut
sarcinatori sarcienda vestimenta quis dederit
nulla statim mercede constituta, sed postea
tantum daturus, quantum inter eos convenerit,
non proprie locatio et conductio contrahi
intellegitur, sed eo nomine praescriptis
verbis actio datur.
I.3.24.2
Praeterea sicut vulgo quaerebatur, an permutatis
rebus emptio et venditio contrahitur: ita
quaeri solebat de locatione et conductione,
si forte rem aliquam tibi utendam sive fruendam
quis dederit et invicem a te aliam utendam
sive fruendam acceperit. Et placuit non esse
locationem et conductionem, sed proprium
genus esse contractus. Veluti si, cum unum
quis bovem haberet et vicinus eius unum,
placuerit inter eos, ut per denos dies invicem
boves commodarent, ut opus facerent, et apud
alterum bos periit: neque locati vel conducti
neque commodati competit actio, quia non
fuit gratuitum commodatum, verum praescriptis
verbis agendum est.
I.3.24.3
Adeo autem familiaritatem aliquam inter se
habere videntur emptio et venditio, item
locatio et conductio, ut in quibusdam causis
quaeri soleat, utrum emptio et venditio contrahatur,
an locatio et conductio. Ut ecce de praediis,
quae perpetuo quibusdam fruenda traduntur,
id est ut, quamdiu pensio sive reditus pro
his domino praestetur, neque ipsi conductori
neque heredi eius, cuive conductor heresve
eius id praedium vendiderit aut donaverit
aut dotis nomine dederit aliove quo modo
alienaverit, auferre liceat. Sed talis contractus,
quia inter veteres dubitabatur et a quibusdam
locatio, a quibusdam venditio existimabatur:
lex Zenoniana lata est, quae emphyteuseos
contractui propriam statuit naturam neque
ad locationem neque ad venditionem inclinantem,
sed suis pactionibus fulciendam, et si quidem
aliquid pactum fuerit, hoc ita optinere,
ac si naturalis esset contractus, sin autem
nihil de periculo rei fuerit pactum, tunc
si quidem totius rei interitus accesserit,
ad dominum super hoc redundare periculum,
sin particularis, ad emphyteuticarium huiusmodi
damnum venire. Quo iure utimur.
I.3.24.4
Item quaeritur, si cum aurifice Titio convenerit,
ut is ex auro suo certi ponderis certaeque
formae anulos ei faceret et acciperet verbi
gratia aureos decem, utrum emptio et venditio
an locatio et conductio contrahi videatur?
Cassius ait materiae quidem emptionem venditionemque
contrahi, operae autem locationem et conductionem.
Sed placuit tantum emptionem et venditionem
contrahi. Quodsi suum aurum Titius dederit
mercede pro opera constituta, dubium non
est, quin locatio et conductio sit.
I.3.24.5
Conductor omnia secundum legem conductionis
facere debet et, si quid in lege praetermissum
fuerit, id ex bono et aequo debet et, si
quid in lege praetermissum fuerit, id ex
bono et aequo debet praestare. Qui pro usu
aut vestimentorum aut argenti aut iumenti
mercedem aut dedit aut promisit, ab eo custodia
talis desideratur, qualem diligentissimus
pater familias suis rebus adhibet. Quam si
praestiterit et aliquo casu rem amiserit,
de restituenda ea non tenebitur.
I.3.24.6
Mortuo conductore intra tempora conductionis
heres eius eodem iure in conductionem succedit.
XXV
De societate
I.3.25pr.
Societatem coire solemus aut totorum bonorum,
quam Graeci specialiter
κοινο πραζιαν negotiationis,
veluti mancipiorum emendorum vendendorumque,
aut olei vini frumenti emendi vendendique.
I.3.25.1
Et quidem si nihil de partibus lucri et damni
nominatim convenerit, aequales scilicet partes
et in lucro et in damno spectantur. Quod
si expressae fuerint partes, hae servari
debent: nec enim umquam dubium fuit, quin
valeat conventio, si duo inter se pacti sunt,
ut ad unum quidem duae partes et damni et
lucri pertineant, ad alium tertia.
I.3.25.2
De illa sane conventione quaesitum est, si
Titius et Seius inter se pacti sunt, ut ad
Titium lucri duae partes pertineant, damni
tertia, ad Seium duae partes damni, lucri
tertia, an rata debet haberi conventio? Quintus
Mucius contra naturam societatis talem pactionem
esse existimavit et ob id non esse ratam
habendam. Servius Sulpicius, cuius sententia
praevaluit, contra sentit, quia saepe quorundam
ita pretiosa est opera in societate, ut eos
iustum sit meliore condicione in societatem
admitti: nam et ita coiri posse societatem
non dubitatur, ut alter pecuniam conferat,
alter non conferat et tamen lucrum inter
eos commune sit, quia saepe opera alicuius
pro pecunia valet. Et adeo contra Quinti
Mucii sententiam optinuit, ut illud quoque
constiterit posse convenire, ut quis lucri
partem ferat, damno non teneatur, quod et
ipsum Servius convenienter sibi existimavit:
quod tamen ita intellegi oportet, ut, si
in aliqua re lucrum, in aliqua damnum allatum
sit, compensatione facta solum quod superest
intellegatur lucri esse.
I.3.25.3
Illud expeditum est, si in una causa pars
fuerit expressa, veluti in solo lucro vel
in solo damno, in altera vero omissa: in
eo quoque quod praetermissum est eandem partem
servari.
I.3.25.4
Manet autem societas eo usque, donec in eodem
consensu perseveraverint: at cum aliquis
renuntiaverit societati, solvitur societas.
Sed plane si quis callide in hoc renuntiaverit
societati, ut obveniens aliquod lucrum solus
habeat, veluti si totorum bonorum socius,
cum ab aliquo heres esset relictus, in hoc
renuntiaverit societati, ut hereditatem solus
lucrifaceret, cogitur hoc lucrum communicare:
si quid vero aliud lucrifaceret, quod non
captaverit, ad ipsum solum pertinet: ei vero,
cui renuntiatum est, quidquid omnino post
renuntiatam societatem adquiritur, soli conceditur.
I.3.25.5
Solvitur adhuc societas etiam morte socii,
quia qui societatem contrahit certam personam
sibi eligit. Sed et si consensu plurium societas
coita sit, morte unius socii solvitur, etsi
plures supersint, nisi si in coeunda societate
aliter convenerit.
I.3.25.6
Item si alicuius rei contracta societas sit
et finis negotio impositus est, finitur societas.
I.3.25.7
Publicatione quoque distrahi societatem manifestum
est, scilicet si universa bona socii publicentur:
nam cum in eius locum alius succedit, pro
mortuo habetur.
I.3.25.8
Item si quis ex sociis mole debiti praegravatus
bonis suis cesserit et ideo propter publica
aut propter privata debita substantia eius
veneat, solvitur societas. Sed hoc casu si
adhuc consentiant in societatem, nova videtur
incipere societas.
I.3.25.9
Socius socio utrum eo nomine tantum teneatur
pro socio actione, si quid dolo commiserit,
sicut is qui deponi apud se passus est, an
etiam culpae, id est desidiae atque neglegentiae
nomine, quaesitum est: praevaluit tamen etiam
culpae nomine teneri eum. Culpa autem non
ad exactissimam diligentiam dirigenda est:
sufficit enim talem diligentiam in communibus
rebus adhibere socium, qualem suis rebus
adhibere solet. Nam qui parum diligentem
socium sibi adsumit, de se queri debet.
XXVI
De mandato
I.3.26pr.
Mandatum contrahitur quinque modis, sive
sua tantum gratia aliquis tibi mandet, sive
sua et tua, sive aliena tantum, sive sua
et aliena, sive tua et aliena. At si tua
tantum gratia tibi mandatum sit, supervacuum
est mandatum et ob id nulla ex eo obligatio
nec mandati inter vos actio nascitur.
I.3.26.1
Mandantis tantum gratia intervenit mandatum,
veluti si quis tibi mandet, ut negotia eius
gereres, vel ut fundum ei emeres, vel ut
pro eo sponderes.
I.3.26.2
Tua et mandantis, veluti si mandet tibi,
ut pecuniam sub usuris crederes ei, qui in
rem ipsius mutuaretur, aut si volente te
agere cum eo ex fideiussoria causa mandet
tibi, ut cum reo agas periculo mandantis,
vel ut ipsius periculo stipuleris ab eo,
quem tibi deleget in id quod tibi debuerat.
I.3.26.3
Aliena autem causa intervenit mandatum, veluti
si tibi mandet, ut Titii negotia gereres,
vel ut Titio fundum emeres, vel ut pro Titio
sponderes.
I.3.26.4
Sua et aliena, veluti si de communibus suis
et Titii negotiis gerendis tibi mandet, vel
ut sibi et Titio fundum emeres, vel ut pro
eo et Titio sponderes.
I.3.26.5
Tua et aliena, veluti si tibi mandet, ut
Titio sub usuris crederes. Quodsi ut sine
usuris crederes, aliena tantum gratia interecedit
mandatum.
I.3.26.6
Tua gratia intervenit mandatum, veluti si
tibi mandet, ut pecunias tuas potius in emptiones
praediorum colloces, quam feneres, vel ex
diverso ut feneres potius, quam in emptiones
praediorum colloces. Cuius generis mandatum
magis consilium est quam mandatum et ob id
non est obligatorium, quia nemo ex consilio
mandati obligatur, etiamsi non expediat ei
cui dabitur, cum liberum cuique sit apud
se explorare, an expediat consilium. Itaque
si otiosam pecuniam domi te habentem hortatus
fuerit aliquis, ut rem aliquam emeres vel
eam credas, quamvis non expediet tibi eam
emisse vel credidisse, non tamen tibi mandati
tenetur. Et adeo haec ita sunt, ut quaesitum
sit, an mandati teneatur qui mandavit tibi,
ut Titio pecuniam fenerares? Sed optinuit
Sabini sententia obligatorium esse in hoc
casu mandatum, quia non aliter Titio credidisses,
quam si tibi mandatum esset.
I.3.26.7
Illud quoque mandatum non est obligatorium,
quod contra bonos mores est, veluti si Titius
de furto aut damno faciendo aut de iniuria
facienda tibi mandet. Licet enim poenam istius
facti nomine praestiteris, non tamen ullam
habes adversus Titius actionem.
I.3.26.8
Is qui exsequitur mandatum non debet excedere
fines mandati. Ut ecce si quis usque ad centum
aureos mandaverit tibi, ut fundum emeres
vel ut pro Titio sponderes, neque pluris
emere debes neque in ampliorem pecuniam fideiubere,
alioquin non habebis cum eo mandati actionem:
adeo quidem, ut Sabino et Cassio placuerit,
etiam si usque ad centum aureos cum eo agere
velis, inutiliter te acturum: diversae scholae
auctores recte te usque ad centum aureos
acturum existimant: quae sententia sane benignior
est. Quod si minoris emeris, habebis scilicet
cum eo actionem, quoniam qui mandat, ut sibi
centum aureorum fundus emeretur, is utique
mandasse intellegitur, ut minoris si posset
emeretur.
I.3.26.9
Recte quoque mandatum contractum, si, dum
adhuc integra res sit, revocatum fuerit,
evanescit.
I.3.26.10
Item si adhuc integro mandato mors alterutrius
interveniat, id est vel eius qui mandaverit,
vel eius qui mandatum susceperit, solvitur
mandatum. Sed utilitatis causa receptum est,
si mortuo eo, qui tibi mandaverit, tu ignorans
eum decessisse exsecutus fueras mandatum,
posse te agere mandati actione: alioquin
iusta et probabilis ignorantia damnum tibi
afferat. Et huic simile est, quod placuit,
si debitores manumisso dispensatore Titii
per ignorantiam liberto solverint, liberari
eos: cum alioquin stricta iuris ratione non
possent liberari, quia alii solvissent, quam
cui solvere deberent.
I.3.26.11
Mandatum non suscipere liberum est: susceptum
autem consummandum aut quam primum renuntiandum
est, ut aut per semet ipsum aut per alium
eandem rem mandator exsequatur. Nam nisi
ita renuntiatur, ut integra causa mandatori
reservetur eandem rem explicandi, nihilo
minus mandati actio locum habet, nisi si
iusta causa interecessit aut non renuntiandi
aut intempestive renuntiandi.
I.3.26.12
Mandatum et in diem differri et sub condicione
fieri potest.
I.3.26.13
In summa sciendum est mandatum, nisi gratuitum
sit, in aliam formam negotii cadere: nam
mercede constituta incipit locatio et conductio
esse et ut generaliter dixerimus: quibus
casibus sine mercede suscepto officio mandati
aut depositi contrahitur negotium, his casibus
interveniente mercede locatio et conductio
contrahi intellegitur. Et ideo si fulloni
polienda curandave vestimenta dederis aut
sarcinatori sarcienda nulla mercede constituta
neque promissa, mandati competit actio.
XXVII
De obligationibus quasi ex contractu
I.3.27pr.
Post genera contractuum enumerata dispiciamus
etiam de his obligationibus, quae non proprie
quidem ex contractu nasci intelleguntur,
sed tamen, quia non ex maleficio substantiam
capiunt, quasi ex contractu nasci videntur.
I.3.27.1
Igitur cum quis absentis negotia gesserit,
ultro citroque inter eos nascuntur actiones,
quae appellantur negotiorum gestorum: sed
domino quidem rei gestae adversus eum qui
gessit directa competit actio, negotiorum
autem gestori contraria. Quas ex nullo contractu
proprie nasci manifestum est: quippe ita
nascuntur istae actiones, si sine mandato
quisque alienis negotiis gerendis se optulerit:
ex qua causa ii quorum negotia gesta fuerint
etiam ignorantes obligantur. Idque utilitatis
causa receptum est, ne absentium, qui subita
festinatione coacti nulli demandata negotiorum
suorum administratione peregre profecti essent,
desererentur negotia: quae sane nemo curaturus
esset, si de eo quod quis impendisset nullam
habiturus esset actionem. Sicut autem is
qui utiliter gesserit negotia habet obligatum
dominum negotiorum, ita et contra iste quoque
tenetur, ut administrationis rationem reddat.
Quo casu ad exactissimam quisque diligentiam
compellitur reddere rationem: nec sufficit
talem diligentiam adhibere, qualem suis rebus
adhibere soleret, si modo alius diligentior
commodius administraturus esset negotia.
I.3.27.2
Tutores quoque, qui tutelae iudicio tenentur,
non proprie ex contractu obligati intelleguntur(nullum
enim negotium inter tutorem et pupillum contrahitur):
sed quia sane non ex maleficio tenentur,
quasi ex contractu teneri videntur. Et hoc
autem casu mutuae sunt actiones: non tantum
enim pupillus cum tutore habet tutelae actionem,
sed et ex contrario tutor cum pupillo habet
contrariam tutelae, si vel impenderit aliquid
in rem pupilli vel pro eo fuerit obligatus
aut rem suam creditori eius obligaverit.
I.3.27.3
Item si inter aliquos communis sit res sine
societate, veluti quod pariter eis legata
donatave esset, et alter eorum alteri ideo
teneatur communi dividundo iudicio, quod
solus fructus ex ea re perceperit, aut quod
socius eius in eam rem necessarias impensas
fecerit: non intellegitur proprie ex contractu
obligatus esse, quippe nihil inter se contraxerunt:
sed quia non ex maleficio tenetur, quasi
ex contractu teneri videtur.
I.3.27.4
Idem iuris est de eo, qui coheredi suo familiae
erciscundae iudicio ex his causis obligatus
est.
I.3.27.5
Heres quoque legatorum nomine non proprie
ex contractu obligatus intellegitur(neque
enim cum herede neque cum defuncto ullum
negotium legatarius gessisse proprie dici
potest): et tamen, quia ex maleficio non
est obligatus heres, quasi ex contractu debere
intellegitur.
I.3.27.6
Item is, cui quis per errorem non debitum
solvit, quasi ex contractu debere videtur.
Adeo enim non intellegitur proprie ex contractu
obligatus, ut, si certiorem rationem sequamur,
magis ut supra diximus ex distractu, quam
ex contractu possit dici obligatus esse:
nam qui solvendi animo pecuniam dat, in hoc
dare videtur, ut distrahat potius negotium
quam contrahat. Sed tamen proinde is qui
accepit obligatur, ac si mutuum illi daretur,
et ideo condictione tenetur.
I.3.27.7
Ex quibusdam tamen causis repeti non potest,
quod per errorem non debitum solutum sit.
Sic namque definiverunt veteres: ex quibus
causis infitiando lis crescit, ex his causis
non debitum solutum repeti non posse, veluti
ex lege Aquilia, item ex legato. Quod veteres
quidem in his legatis locum habere voluerunt,
quae certa constituta per damnationem cuicumque
fuerant legata: nostra autem constitutio
cum unam naturam omnibus legatis et fideicommissis
indulsit, huiusmodi augmentum in omnibus
legatis et fideicommissis extendi voluit:
sed non omnibus legatariis praebuit, sed
tantummodo in his legatis et fideicommissis,
quae sacrosanctis ecclesiis ceterisque venerabilibus
locis, quae religionis vel pietatis intuitu
honorificantur, derelicta sunt, quae si indebita
solvantur, non repetuntur.
XXVIII
Per quas personas nobis obligatio adquiritur
I.3.28pr.
Expositis generibus obligationum, quae ex
contractu vel quasi ex contractu nascuntur,
admonendi sumus adquiri vobis non solum per
vosmet ipsos, sed etiam per eas quoque personas,
quae in vestra potestate sunt, veluti per
servos vestros et filios: ut tamen, quod
per servos quidem vobis adquiritur, totum
vestrum fiat, quod autem per liberos, quos
in potestate habetis, ex obligatione fuerit
adquisitum, hoc dividatur secundum imaginem
rerum proprietatis et usus fructus, quam
nostra discrevit constitutio: ut, quod ab
actione commodum perveniat, huius usum fructum
quidem habeat pater, proprietas autem filio
servetur, scilicet patre actionem movente
secundum novellae nostrae constitutionis
divisionem.
I.3.28.1
Item per liberos homines et alienos servos,
quos bona fide possidetis, adquiritur vobis,
sed tantum ex duabus causis, id est si quid
ex operis suis vel ex re vestra adquirant.
I.3.28.2
Per eum quoque servum, in quo usum fructum
vel usum habetis, similiter ex duabus istis
causis vobis adquiritur.
I.3.28.3
Communem servum pro dominica parte dominis
adquirere certum est, excepto eo, quod uni
nominatim stipulando aut per traditionem
accipiendo illi soli adquirit, veluti cum
ita stipuletur: Titio domino meo dare spondes?
Sed si unius domini iussu servus fuerit stipulatus,
licet antea dubitabatur, tamen post nostram
decisionem res expedita est, ut illi tantum
adquirat, qui hoc ei facere iussit, ut supra
dictum est.
XXIX
Quibus modis obligatio tollitur
I.3.29pr.
Tollitur autem omnis obligatio solutione
eius quod debetur, vel si quis consentiente
creditore aliud pro alio solverit. Nec tamen
interest, quis solvat, utrum ipse qui debet
an alius pro eo: liberatur enim et alio solvente,
sive sciente debitore sive ignorante vel
invito solutio fiat. Item si reus solverit,
etiam ii qui pro eo intervenerunt liberantur.
Idem ex contrario contingit, si fideiussor
solverit: non enim solus ipse liberatur,
sed etiam reus.
I.3.29.1
Item per acceptilationem tollitur obligatio.
Est autem acceptilatio imaginaria solutio.
Quod enim ex verborum obligatione Titio debetur,
id si velit Titius remittere, poterit sic
fieri, ut patiatur haec verba debitorem dicere:
quod ego tibi promisi habesne acceptum? Et
Titius respondeat habeo: sed et Graece potest
acceptum fieri, dummodo sic fiat, ut Latinis
verbis solet: εχεισ λαβων
δηναρια τοσα;εχω λαβωνquo
genere ut diximus tantum eae obligationes
solvuntur, quae ex verbis consistunt, non
etiam ceterae: consentaneum enim visum est
verbis factam Obligationem posse aliis verbis
dissolvi: sed id, quod ex alia causa debetur,
potest in stipulationem deduci et per acceptilationem
dissolvi. Sicut autem quod debetur pro parte
recte solvitur, ita in partem debiti acceptilatio
fieri potest.
I.3.29.2
Est prodita stipulatio, quae vulgo Aquiliana
appellatur, per quam stipulationem contingit,
ut omnium rerum obligatio in stipulatum deducatur
et ea per acceptilationem tollatur. Stipulatio
enim Aquiliana novat omnes obligationes et
a Gallo Aquilio ita composita est: Quidquid
te mihi ex quacumque causa dare facere oportet
oportebit praesens in diemve quarumque rerum
mihi tecum actio quaeque abs te petitio vel
adversus te persecutio est erit quodque tu
meum habes tenes possides possideresve dolove
malo fecisti, quo minus possideas: quanti
quaeque earum rerum res erit, tantam pecuniam
dari stipulatus est Aulus Agerius, spopondit
Numerius Negidius. Item e diverso Numerius
Negidius interrogavit Aulum Agerium: Quidquid
tibi hodierno die per Aquilianam stipulationem
spopondi, id omne habesne acceptum? Respondit
Aulus Agerius: habeo acceptumque tuli.
I.3.29.3
Praeterea novatione tollitur obligatio. Veluti
si id, quod tu Seio debeas, a Titio dari
stipulatus sit. Nam interventu novae personae
nova nascitur obligatio et prima tollitur
translata in posteriorem, adeo ut interdum,
licet posterior stipulatio inutilis sit,
tamen prima novationis iure tollatur. Veluti
si id, quod Titio tu debebas, a pupillo sine
tutoris auctoritate stipulatus fuerit, quo
casu res amittitur: nam et prior debitor
liberatur et posterior obligatio nulla est.
Non idem iuris est, si a servo quis stipulatus
fuerit: nam tunc prior proinde obligatus
manet, ac si postea a nullo stipulatus fuisset.
Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuleris,
ita demum novatio fit, si quid in posteriore
stipulatione novi sit, forte si condicio
aut dies aut fideiussor adiciatur aut detrahatur.
Quod autem diximus, si condicio adiciatur,
novationem fieri, sic intellegi oportet,
ut ita dicamus factam novationem, si condicio
extiterit: alioquin si defecerit, durat prior
obligatio.
I.3.29.3a
Sed cum hoc quidem inter veteres constabat
tunc fieri novationem, cum novandi animo
in secundam obligationem itum fuerat: per
hoc autem dubium erat, quando novandi animo
videretur hoc fieri et quasdam de hoc praesumptiones
alii in aliis casibus introducebant: ideo
nostra processit constitutio, quae apertissime
definivit tunc solum fieri novationem, quotiens
hoc ipsum inter contrahentes expressum fuerit,
quod propter novationem prioris obligationis
convenerunt, alioquin manere et pristinam
obligationem et secundam ei accedere, ut
maneat ex utraque causa obligatio secundum
nostrae constitutionis definitiones, quas
licet ex ipsius lectione apertius cognoscere.
I.3.29.4
Hoc amplius eae obligationes, quae consensu
contrahuntur, contraria voluntate dissolvuntur.
Nam si Titius et Seius inter se consenserunt,
ut fundum Tusculanum emptum Seius haberet
centum aureorum, deinde re nondum secuta,
id est neque pretio soluto neque fundo tradito,
placuerit inter eos, ut discederetur ab emptione
et venditione, invicem liberantur. Idem est
et in conductione et locatione et omnibus
contractibus, qui ex consensu descendunt,
sicut iam dictum est.
LIBER QUARTUS
I
De obligationibus quae ex delicto nascuntur
I.4.1pr.
Cum expositum sit superiore libro de obligationibus
ex contractu et quasi ex contractu, sequitur
ut de obligationibus ex maleficio dispiciamus.
Sed illae quidem, ut suo loco tradidimus,
in quattuor genera dividuntur: hae vero unius
generis sunt, nam omnes ex re nascuntur,
id est ex ipso maleficio, veluti ex furto
aut rapina aut damno aut iniuria.
I.4.1.1
Furtum est contrectatio rei fraudulosa vel
ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve,
quod lege naturali prohibitum est admittere.
I.4.1.2
Furtum autem vel a furvo id est nigro dictum
est, quod clam et obscure fit et plerumque
nocte: vel a fraude: vel a ferendo, id est
auferendo: vel a Graeco sermone, qui φωρασ
appellant fures. Immo etiam Graeci απο
του φερειν φωρασ dixerunt.
I.4.1.3
Furtorum autem genera duo sunt, manifestum
et nec manifestum. Nam conceptum et oblatum
species potius actionis sunt furto cohaerentes
quam genera furtorum, sicut inferius apparebit.
Manifestus fur est, quem Graeci επ’αυτοφωρω
appellant: nec solum is qui in ipso furto
deprehenditur, sed etiam is qui eo loco deprehenditur,
quo fit, veluti qui in domo furtum fecit
et nondum egressus ianuam deprehensus fuerit,
et qui in oliveto olivarum aut in vineto
uvarum furtum fecit, quamdiu in eo oliveto
aut in vineto fur deprehensus sit: immo ulterius
furtum manifestum extendendum est, quamdiu
eam rem fur tenens visus vel deprehensus
fuerit sive in publico sive in privato vel
a domino vel ab alio, antequam eo perveniret,
quo perferre ac deponere rem destinasset.
Sed si pertulit quo destinavit, tametsi deprehendatur
cum re furtiva, non est manifestus fur. Nec
manifestum furtum quid sit, ex his quae diximus
intellegitur: nam quod manifestum non est,
id scilicet nec manifestum est.
I.4.1.4
Conceptum furtum dicitur, cum apud aliquem
testibus praesentibus furtiva res quaesita
et inventa sit: nam in eum propria actio
constituta est, quamvis fur non sit, quae
appellatur concepti. Oblatum furtum dicitur,
cum res furtiva ab aliquo tibi oblata sit
eaque apud te concepta sit, utique si ea
mente tibi data fuerit, ut apud te potius
quam apud eum qui dederit conciperetur: nam
tibi, apud quem concepta sit, propria adversus
eum qui optulit, quamvis fur non sit, constituta
est actio, quae appellatur oblati. Est etiam
prohibiti furti actio adversus eum, qui furtum
quaerere testibus praesentibus volentem prohibuerit.
Praeterea poena constituitur edicto praetoris
per actionem furti non exhibiti adversus
eum, qui furtivam rem apud se quaesitam et
inventam non exhibuit. Sed hae actiones,
id est concepti et oblati et furti prohibiti
nec non furti non exhibiti, in desuetudinem
abierunt. Cum enim requisitio rei furtivae
hodie secundum veterem observationem non
fit: merito ex consequentia etiam praefatae
actiones ab usu communi recesserunt, cum
manifestissimum est, quod omnes, qui scientes
rem furtivam susceperint et celaverint, furti
nec manifesti obnoxii sunt.
I.4.1.5
Poena manifesti furti quadrupli est tam ex
servi persona quam ex liberi, nec manifesti
dupli.
I.4.1.6
Furtum autem fit non solum, cum quis intercipiendi
causa rem alienam amovet, sed generaliter
cum quis alienam rem invito domino contractat.
Itaque sive creditor pignore sive is apud
quem res deposita est ea re utatur sive is
qui rem utendam accepit in alium usum eam
transferat, quam cuius gratia ei data est,
furtum committit. Veluti si quis argentum
utendum acceperit quasi amicos ad cenam invitaturus
et id peregre secum tulerit, aut si quis
equum gestandi causa commodatum sibi longius
aliquo duxerit, quod veteres scripserunt
de eo, qui in aciem equum perduxisset.
I.4.1.7
Placuit tamen eos, qui rebus commodatis aliter
uterentur, quam utendas acceperint, ita furtum
committere, si se intellegant id invito domino
facere eumque si intellexisset non permissurum,
ac si permissurum credant, extra crimen videri:
optima sane distinctione, quia furtum sine
affectu furandi non committitur.
I.4.1.8
Sed et si credat aliquis invito domino se
rem commodatam sibi contrectare, domino autem
volente id fiat, dicitur furtum non fieri.
Unde illud quaesitum est, cum Titius servum
Maevii sollicitaverit, ut quasdam res domino
subriperet et ad eum perferret, et servus
id ad Maevium pertulerit, Maevius, dum vult
Titium in ipso delicto deprehendere, permisit
servo quasdam res ad eum perferre, utrum
furti an servi corrupti iudicio teneatur
Titius, an neutro? Et cum nobis super hac
dubitatione suggestum est et antiquorum prudentium
super hoc altercationes perspeximus, quibusdam
neque furti neque servi corrupti actionem
praestantibus, quibusdam furti tantummodo:
nos huiusmodi calliditati obviam euntes per
nostram decisionem sanximus non solum furti
actionem, sed etiam servi corrupti contra
eum dari: licet enim is servus deterior a
sollicitatore minime factus est et ideo non
concurrant regulae, quae servi corrupti actionem
introducerent, tamen consilium corruptoris
ad perniciem probitatis servi introductum
est, ut sit ei poenalis actio imposita, tamquam
re ipsa fuisset servus corruptus, ne ex huiusmodi
impunitate et in alium servum, qui possit
corrumpi, tale facinus a quibusdam perpetretur.
I.4.1.9
Interdum etiam liberorum hominum furtum fit,
veluti si quis liberorum nostrorum, qui in
potestate nostra sit, subreptus fuerit.
I.4.1.10
Aliquando autem etiam suae rei quisque furtum
committit, veluti si debitor rem quam creditori
pignoris causa dedit subtraxerit.
I.4.1.11
Interdum furti tenetur, qui ipse furtum non
fecerit: qualis est, cuius ope et consilio
furtum factum est. In quo numero est, qui
tibi nummos excussit, ut alius eos raperet,
aut obstitit tibi, ut alius rem tuam exciperet,
vel oves aut boves tuas fugaverit, ut alius
eas exciperet: et hoc veteres scripserunt
de eo, qui panno rubro fugavit armentum.
Sed si quid eorum per lasciviam et non data
opera, ut furtum admitteretur, factum est,
in factum actio dari debeat. At ubi ope Maevii
Titius furtum fecerit, ambo furti tenentur.
Ope consilio eius quoque furtum admitti videtur,
qui scalas forte fenestris supponit aut ipsas
fenestras vel ostium effringit, ut alius
furtum faceret, quive ferramenta ad effringendum
aut scalas ut fenestris supponerentur commodaverit,
sciens cuius gratia commodaverit.
I.4.1.11(12)
Certe qui nullam operam ad furtum faciendum
adhibuit, sed tantum consilium dedit atque
hortatus est ad furtum faciendum, non tenetur
furti.
I.4.1.12 (13)
Hi, qui in parentium vel dominorum potestate
sunt, si rem eis subripiant, furtum quidem
illis faciunt et res in furtivam causam cadit
nec ob id ab ullo usucapi potest, antequam
in domini potestatem revertatur, sed furti
actio non nascitur, quia nec ex alia ulla
causa potest inter eos actio nasci.
I.4.1.12 (14)
Si vero ope consilio alterius furtum factum
fuerit, quia utique furtum committitur, convenienter
ille furti tenetur, quia verum est ope consilio
eius furtum factum esse.
I.4.1.13(15)
Furti autem actio ei competit, cuius interest
rem salvam esse, licet dominus non sit: itaque
nec domino aliter competit, quam si eius
intersit rem non perire.
I.4.1.14(16)
Unde constat creditorem de pignore subrepto
furti agere posse, etiamsi idoneum debitorem
habeat, quia expedit ei pignori potius incumbere
quam in personam agere: adeo quidem ut, quamvis
ipse debitor eam rem subripuerit, nihilo
minus creditori competit actio furti.
I.4.1.15(17)
Item si fullo polienda curandave aut sarcinator
sarcienda vestimenta mercede certa acceperit
eaque furto amiserit, ipse furti habet actionem,
non dominus, quia domini nihil interest eam
rem non perire, cum iudicio locati a fullone
aut sarcinatore rem suam persequi potest.
Sed et bonae fidei emptori subrepta re quam
emerit, quamvis dominus non sit, omnimodo
competit furti actio, quemadmodum et creditori.
Fulloni vero et sarcinatori non aliter furti
competere placuit, quam si solvendo sint,
hoc est si domino rei aestimationem solvere
possint: nam si solvendo non sunt, tunc quia
ab eis suum dominus consequi non possit,
ipsi domino furti actio competit, quia hoc
casu ipsius interest rem salvam esse. Idem
est et si in parte solvendo sint fullo aut
sarcinator.
I.4.1.16(18)
Quae de fullone et sarcinatore diximus, eadem
et ad eum cui commodata res est transferenda
veteres existimabant: nam ut ille fullo mercedem
accipiendo custodiam praestat, ita is quoque,
qui commodum utendi percipit, similiter necesse
habet custodiam praestare. Sed nostra providentia
etiam hoc in decisionibus nostris emendavit,
ut in domini sit voluntate, sive commodati
actionem adversus eum qui rem commodatam
accepit movere desiderat, sive furti adversus
eum qui rem subripuit, et alterutra earum
electa dominum non posse ex paenitentia ad
alteram venire actionem. Sed si quidem furem
elegerit, illum qui rem utendam accepit penitus
liberari. Sin autem commodator veniat adversus
eum qui rem utendam accepit, ipsi quidem
nullo modo competere posse adversus furem
furti actionem, eum autem, qui pro re commodata
convenitur, posse adversus furem furti habere
actionem, ita tamen, si dominus sciens rem
esse subreptam adversus eum cui res commodata
fuit pervenit: sin autem nescius et dubitans
rem non esse apud eum commodati actionem
instituit, postea autem re comperta voluit
remittere quidem commodati actionem, ad furti
autem pervenire, tunc licentia ei concedatur
et adversus furem venire nullo obstaculo
ei opponendo, quoniam incertus constitutus
movit adversus eum qui rem utendam accepit
commodati actionem ( nisi domino ab eo satisfactum
est: tunc etenim omnimodo furem a domino
quidem furti actione liberari, suppositum
autem esse ei, qui pro re sibi commodata
domino satisfecit), cum manifestissimum est,
etiam si ab initio dominus actionem instituit
commodati ignarus rem esse subreptam, postea
autem hoc ei cognito adversus furem transivit,
omnimodo liberari eum qui rem commodatam
accepit, quemcumque causae exitum dominus
adversus furem habuerit: eadem definitione
optinente, sive in partem sive in solidum
solvendo sit is qui rem commodatam accepit.
I.4.1.17(19)
Sed is, apud quem res deposita est, custodiam
non praestat, sed tantum in eo obnoxius est,
si quid ipse dolo malo fecerit: qua de causa
si res ei subrepta fuerit, quia restituendae
eius nomine depositi non tenetur nec ob id
eius interest rem salvam esse, furti agere
non potest, sed furti actio domino competit.
I.4.1.18(20)
In summa sciendum est quaesitum esse, an
impubes rem alienam amovendo furtum faciat.
Et placet, quia furtum ex affectu consistit,
ita demum obligari eo crimine impuberem,
si proximus pubertati sit et ob id intellegat
se delinquere.
I.4.1.19(21)
Furti actio sive dupli sive quadrupli tantum
ad poenae persecutionem pertinet: nam ipsius
rei persecutionem extrinsecus habet dominus,
quam aut vindicando aut condicendo potest
auferre. Sed vindicatio quidem adversus possessorem
est, sive fur ipse possidet sive alius quilibet:
condictio autem adversus ipsum furem heredemve
eius, licet non possideat, competit.
II
Vi bonorum raptorum
I.4.2pr.
Qui res alienas rapit, tenetur quidem etiam
furti ( quis enim magis alienam rem invito
domino contrectat, quam qui vi rapit? Ideoque
recte dictum est eum improbum furem esse):
sed tamen propriam actionem eius delicti
nomine praetor introduxit, quae appellatur
vi bonorum raptorum et est intra annum quadrupli,
post annum simpli. Quae actio utilis est,
etiamsi quis unam rem licet minimam rapuerit.
Quadruplum autem non totum poena est et extra
poenam rei persecutio, sicut in actione furti
manifesti diximus: sed in quadruplo inest
et rei persecutio, ut poena tripli sit, sive
comprehendatur raptor in ipso delicto sive
non. Ridiculum est enim levioris esse condicionis
eum qui vi rapit, quam qui clam amovet.
I.4.2.1
Quia tamen ita competit haec actio, si dolo
malo quisque rapuerit: qui aliquo errore
inductus suam rem esse et imprudens iuris
eo animo rapuit, quasi domino liceat rem
suam etiam per vim auferre possessoribus,
absolvi debet. Cui scilicet conveniens est
nec furti teneri eum, qui eodem hoc animo
rapuit. Sed ne, dum talia excogitentur, inveniatur
via, per quam raptores impune suam exerceant
avaritiam: melius divalibus constitutionibus
pro hac parte prospectum est, ut nemini liceat
vi rapere rem mobilem vel se moventem, licet
suam eandem rem existimet: sed si quis contra
statuta fecerit, rei quidem suae dominio
cadere, sin autem aliena sit, post restitutionem
etiam aestimationem eiusdem rei praestare.
Quod non solum in mobilibus rebus, quae rapi
possunt, constitutiones optinere censuerunt,
sed etiam in invasionibus, quae circa res
soli fiunt, ut ex hac causa omni rapina homines
abstineant.
I.4.2.2
In hac actione non utique exspectatur rem
in bonis actoris esse: nam sive in bonis
sit sive non sit, si tamen ex bonis sit,
locum haec actio habebit. Quare sive commodata
sive locata sive etiam pignerata sive deposita
sit apud Titium sic, ut intersit eius eam
non auferri, veluti si in re deposita culpam
quoque promisit, sive bona fide possideat,
sive usum fructum in ea quis habeat vel quod
aliud ius, ut intersit eius non rapi: dicendum
est competere ei hanc actionem, ut non dominium
accipiat, sed illud solum, quod ex bonis
eius qui rapinam passus est, id est quod
ex substantia eius ablatum esse proponatur.
Et generaliter dicendum est, ex quibus causis
furti actio competit in re clam facta, ex
isdem causis omnes habere hanc actionem.
III
De lege Aquilia
I.4.3pr.
Damni iniuriae actio constituitur per legem
Aquiliam. Cuius primo capite cautum est,
ut si quis hominem alienum alienamve quadrupedem
quae pecudum numero sit iniuria occiderit,
quanti ea res in eo anno plurimi fuit, tantum
domino dare damnetur.
I.4.3.1
Quod autem non praecise de quadrupede, sed
de ea tantum quae pecudum numero est cavetur,
eo pertinet, ut neque de feris bestiis neque
de canibus cautum esse intellegamus, sed
de his tantum, quae proprie pasci dicuntur,
quales sunt equi muli asini boves oves caprae.
De suibus quoque idem placuit: nam et sues
pecorum appellatione continentur, quia et
hi gregatim pascuntur: sic denique et Homerus
in Odyssea ait, sicut Aelius Marcianus in
suis institutionibus refert:
δηεισ τον γε συεσσι παρημενον
αι
δε μεμονται παρ Κορακοσ
πετρη,
επι τε κρηνη ’Αρεθουση.
I.4.3.2
Iniuria autem occidere intellegitur, qui
nullo iure occidit. Itaque qui latronem occidit,
non tenetur, utique si aliter periculum effugere
non potest.
I.4.3.3
Ac ne is quidem hac lege tenetur, qui casu
occidit, si modo culpa eius nulla invenitur:
nam alioquin non minus ex dolo quam ex culpa
quisque hac lege tenetur.
I.4.3.4
Itaque si quis, dum iaculis ludit vel exercitatur,
transeuntem servum tuum traiecerit, distinguitur.
Nam si id a milite quidem in campo eoque,
ubi solitum est exercitari, admissum est,
nulla culpa eius intellegitur: si alius tale
quid admisit, culpae reus est. Idem iuris
est de milite, si is in alio loco, quam qui
exercitandis militibus destinatus est, id
admisit.
I.4.3.5
Item si putator ex arbore deiecto ramo servum
tuum transeuntem occiderit, si prope viam
publicam aut vicinalem id factum est neque
praeclamavit, ut casus evitari possit, culpae
reus est: si praeclamavit neque ille curavit
cavere, extra culpam est putator. Aeque extra
culpam esse intellegitur, si seorsum a via
forte vel in medio fundo caedebat, licet
non praeclamavit, quia eo loco nulli extraneo
ius fuerat versandi.
I.4.3.6
Praeterea si medicus, qui servum tuum secuit,
dereliquerit curationem atque ob id mortuus
fuerit servus, culpae reus est.
I.4.3.7
Imperitia quoque culpae adnumeratur, veluti
si medicus ideo servum tuum occiderit, quod
eum male secuerit aut perperam ei medicamentum
dederit.
I.4.3.8
Impetu quoque mularum, quas mulio propter
imperitiam retinere non potuerit, si servus
tuus oppressus fuerit, culpae reus est mulio.
Sed et si propter infirmitatem retinere eas
non potuerit, cum alius firmior retinere
potuisset, aeque culpae tenetur. Eadem placuerunt
de eo quoque, qui, cum equo veheretur, impetum
eius aut propter infirmitatem aut propter
imperitiam suam retinere non potuerit.
I.4.3.9
His autem verbis legis quanti id in eo anno
plurimi fuerit illa sententia exprimitur,
ut si quis hominem tuum, qui hodie claudus
aut luscus aut mancus erit, occiderit, qui
in eo anno integer aut pretiosus fuerit,
non tanti teneatur, quanti is hodie erit,
sed quanti in eo anno plurimi fuerit. Qua
ratione creditum est poenalem esse huius
legis actionem, quia non solum tanti quisque
obligatur, quantum damni dederit, sed aliquando
longe pluris: ideoque constat in heredem
eam actionem non transire, quae transitura
fuisset, si ultra damnum numquam lis aestimaretur.
I.4.3.10
Illud non ex verbis legis, sed ex interpretatione
placuit non solum perempti corporis aestimationem
habendam esse secundum ea quae diximus, sed
eo amplius quidquid praeterea perempto eo
corpore damni vobis adlatum fuerit, veluti
si servum tuum heredem ab aliquo institutum
ante quis occiderit, quam is iussu tuo adiret:
nam hereditatis quoque amissae rationem esse
habendam constat. Item si ex pari mularum
unam vel ex quadriga equorum unum occiderit,
vel ex comoedis unus servus fuerit occisus:
non solum occisi fit aestimatio, sed eo amplius
id quoque computatur, quanto depretiati sunt
qui supersunt.
I.4.3.11
Liberum est autem ei, cuius servus fuerit
occisus, et privato iudicio legis Aquiliae
damnum persequi et capitalis criminis eum
reum facere.
I.4.3.12
Caput secundum legis Aquiliae in usu non
est.
I.4.3.13
Capite tertio de omni cetero damno cavetur.
Itaque si quis servum vel eam quadrupedem
quae pecudum numero est vulneraverit, sive
eam quadrupedem quae pecudum numero non est,
veluti canem aut feram bestiam, vulneraverit
aut occiderit, hoc capite actio constituitur.
In ceteris quoque omnibus animalibus, item
in omnibus rebus quae anima carent damnum
iniuria datum hac parte vindicatur. Si quid
enim ustum aut ruptum aut fractum fuerit,
actio ex hoc capite constituitur: quamquam
poterit sola rupti appellatio in omnes istas
causas sufficere: ruptum enim intellegitur,
quod quoquo modo corruptum est. Unde non
solum usta aut fracta, sed etiam scissa et
collisa et effusa et quoquo modo perempta
atque deteriora facta hoc verbo continentur:
denique responsum est, si quis in alienum
vinum aut oleum id immiserit, quo naturalis
bonitas vini vel olei corrumperetur, ex hac
parte legis eum teneri.
I.4.3.14
Illud palam est, sicut ex primo capite ita
demum quisque tenetur, si dolo aut culpa
eius homo aut quadrupes occisus occisave
fuerit, ita ex hoc capite ex dolo aut culpa
de cetero damno quemque teneri. Hoc tamen
capite non quanti in eo anno, sed quanti
in diebus triginta proximis res fuerit, obligatur
is qui damnum dederit.
I.4.3.15
Ac ne plurimi quidem verbum adicitur. Sed
Sabino recte placuit perinde habendam aestimationem,
ac si etiam hac parte plurimi verbum adiectum
fuisset: nam plebem Romanam, quae Aquilio
tribuno rogante hanc legem tulit, contentam
fuisse, quod prima parte eo verbo usa est.
I.4.3.16
Ceterum placuit ita demum ex hac lege actionem
esse, si quis praecipue corpore suo damnum
dederit. Ideoque in eum, qui alio modo damnum
dederit, utiles actiones dari solent: veluti
si quis hominem alienum aut pecus ita incluserit,
ut fame necaretur, aut iumentum tam vehementer
egerit, ut rumperetur, aut pecus in tantum
exagitaverit, ut praecipitaretur, aut si
quis alieno servo persuaserit, ut in arborem
ascenderet vel in puteum descenderet, et
is ascendendo vel descendendo aut mortuus
fuerit aut aliqua parte corporis laesus erit,
utilis in eum actio datur. Sed si quis alienum
servum de ponte aut ripa in flumen deiecerit
et is suffocatus fuerit, eo quod proiecerit
corpore suo damnum dedisse non difficiliter
intellegi poterit ideoque ipsa lege Aquilia
tenetur. Sed si non corpore damnum fuerit
datum neque corpus laesum fuerit, sed alio
modo damnum alicui contigit, cum non sufficit
neque directa neque utilis Aquilia, placuit
eum qui obnoxius fuerit in factum actione
teneri: veluti si quis misericordia ductus
alienum servum compeditum solverit, ut fugeret.
IV
De iniuriis
I.4.4pr.
Generaliter iniuria dicitur omne quod non
iure fit: specialiter alias contumelia, quae
a contemnendo dicta est, quam Graeci υβριν
appellant, alias culpa, quam Graeci
αδικημα dicunt, sicut in lege Aquilia
damnum iniuria accipitur, alias iniquitas
et iniustitia, quam Graeci αδικιαν
vocant. Cum enim praetor vel iudex non iure
contra quem pronuntiat, iniuriam accepisse
dicitur.
I.4.4.1
Iniuria autem committitur non solum, cum
quis pugno puta aut fustibus caesus vel etiam
verberatus erit, sed etiam si cui convicium
factum fuerit, sive cuius bona quasi debitoris
possessa fuerint ab eo, qui intellegebat
nihil eum sibi debere, vel si quis ad infamiam
alicuius libellum aut carmen scripserit composuerit
ediderit dolove malo fecerit, quo quid eorum
fieret, sive quis matrem familias aut praetextatum
praetextatamve adsectatus fuerit, sive cuius
pudicitia attemptata esse dicetur: et denique
aliis pluribus modis admitti iniuriam manifestum
est.
I.4.4.2
Patitur autem quis iniuriam non solum per
semet ipsum, sed etiam per liberos suos quos
in potestate habet: item per uxorem suam,
id enim magis praevaluit. Itaque si filiae
alicuius, quae Titio nupta est, iniuriam
feceris, non solum filiae nomine tecum iniuriarum
agi potest, sed etiam patris quoque et mariti
nomine. Contra autem, si viro iniuria facta
sit, uxor iniuriarum agere non potest: defendi
enim uxores a viris, non viros ab uxoribus
aequum est. Sed et socer nurus nomine, cuius
vir in potestate est, iniuriarum agere potest.
I.4.4.3
Servis autem ipsis quidem nulla iniuria fieri
intellegitur, sed domino per eos fieri videtur:
non tamen isdem modis, quibus etiam per liberos
et uxores, sed ita cum quid atrocius commissum
fuerit et quod aperte ad contumeliam domini
respicit. Veluti si quis alienum servum verberaverit,
et in hunc casum actio proponitur: at si
quis servo convicium fecerit vel pugno eum
percusserit, nulla in eum actio domino competit.
I.4.4.4
Si communi servo iniuria facta sit, aequum
est non pro ea parte, qua dominus quisque
est, aestimationem iniuriae fieri, sed ex
dominorum persona, quia ipsis fit iniuria.
I.4.4.5
Quodsi usus fructus in servo Titii est, proprietas
Maevii est, magis Maevio iniuria fieri intellegitur.
I.4.4.6
Sed si libero, qui tibi bona fide servit,
iniuria facta sit, nulla tibi actio dabitur,
sed suo nomine is experiri poterit: nisi
in contumeliam tuam pulsatus sit, tunc enim
competit et tibi iniuriarum actio. Idem ergo
est et in servo alieno bona fide tibi serviente,
ut totiens admittatur iniuriarum actio, quotiens
in tuam contumeliam iniuria ei facta sit.
I.4.4.7
Poena autem iniuriarum ex lege duodecim tabularum
propter membrum quidem ruptum talio erat:
propter os vero fractum nummariae poenae
erant constitutae quasi in magna veterum
paupertate. Sed postea praetores permittebant
ipsis qui iniuriam passi sunt eam aestimare,
ut iudex vel tanti condemnet, quanti iniuriam
passus aestimaverit, vel minoris, prout ei
visum fuerit. Sed poena quidem iniuriae,
quae ex lege duodecim tabularum introducta
est, in desuetudinem abiit: quam autem praetores
introduxerunt, quae etiam honoraria appellatur,
in iudiciis frequentatur. Nam secundum gradum
dignitatis vitaeque honestatem crescit aut
minuitur aestimatio iniuriae: qui gradus
condemnationis et in servili persona non
immerito servatur, ut aliud in servo actore,
aliud in medii actus homine, aliud in vilissimo
vel compedito constituatur.
I.4.4.8
Sed et lex Cornelia de iniuriis loquitur
et iniuriarum actionem introduxit. Quae competit
ob eam rem, quod se pulsatum quis verberatumve
domumve suam vi introitum esse dicat. Domum
autem accipimus, sive in propria domo quis
habitat sive in conducta vel gratis sive
hospitio receptus sit.
I.4.4.9
Atrox iniuria aestimatur vel ex facto, veluti
si quis ab aliquo vulneratus fuerit vel fustibus
caesus: vel ex loco, veluti si cui in theatro
vel in foro vel in conspectu praetoris iniuria
facta sit: vel ex persona, veluti si magistratus
iniuriam passus fuerit, vel si senatori ab
humili iniuria facta sit, aut parenti patronoque
fiat a liberis vel libertis: aliter enim
senatoris et parentis patronique, aliter
extranei et humilis personae iniuria aestimatur.
Nonnumquam et locus vulneris atrocem iniuriam
facit, veluti si in oculo quis percussus
sit. Parvi autem refert, utrum patri familias
an filio familias talis iniuria facta sit:
nam et haec atrox aestimabitur.
I.4.4.10
In summa sciendum est de omni iniuria eum
qui passus est posse vel criminaliter agere
vel civiliter. Et si quidem civiliter agatur,
aestimatione facta secundum quod dictum est
poena imponitur. Sin autem criminaliter,
officio iudicis extraordinaria poena reo
irrogatur: hoc videlicet observando, quod
Zenoniana constitutio introduxit, ut viri
illustres quique supra eos sunt et per procuratores
possint actionem iniuriarum criminaliter
vel persequi vel suscipere secundum eius
tenorem, qui ex ipsa manifestius apparet.
I.4.4.11
Non solum autem is iniuriarum tenetur qui
fecit iniuriam, hoc est qui percussit: verum
ille quoque continebitur, qui dolo fecit
vel qui curavit, ut cui mala pugno percuteretur.
I.4.4.12
Haec actio dissimulatione aboletur: et ideo,
si quis iniuriam dereliquerit, hoc est statim
passus ad animum suum non revocaverit, postea
ex paenitentia remissam iniuriam non poterit
recolere.
V
De obligationibus quae quasi ex delicto nascuntur
I.4.5pr.
Si iudex litem suam fecerit, non proprie
ex maleficio obligatus videtur. Sed quia
neque ex contractu obligatus est et utique
peccasse aliquid intellegitur, licet per
imprudentiam: ideo videtur quasi ex maleficio
teneri, et in quantum de ea re aequum religioni
iudicantis videbitur, poenam sustinebit.
I.4.5.1
Item is, ex cuius cenaculo vel proprio ipsius
vel conducto vel in quo gratis habitabat
deiectum effusumve aliquid est, ita ut alicui
noceretur, quasi ex maleficio obligatus intellegitur:
ideo autem non proprie ex maleficio obligatus
intellegitur, quia plerumque ob alterius
culpam tenetur aut servi aut liberi. Cui
similis est is, qui ea parte, qua vulgo iter
fieri solet, id positum aut suspensum habet,
quod potest, si ceciderit, alicui nocere:
quo casu poena decem aureorum constituta
est. De eo vero quod deiectum effusumve est
dupli quanti damnum datum sit constituta
est actio. Ob hominem vero liberum occisum
quinquaginta aureorum poena constituitur:
si vero vivet nocitumque ei esse dicetur,
quantum ob eam rem aequum iudici videtur,
actio datur: iudex enim computare debet mercedes
medicis praestitas ceteraque impendia, quae
in curatione facta sunt, praeterea operarum,
quibus caruit aut cariturus est ob id quod
inutilis factus est.
I.4.5.2
Si filius familias seorsum a patre habitaverit
et quid ex cenaculo eius deiectum effusumve
sit, sive quod positum suspensumve habuerit,
cuius casus periculosus est: Iuliano placuit
in patrem nullam esse actionem, sed cum ipso
filio agendum. Quod et in filio familias
iudice observandum est, qui litem suam fecerit.
I.4.5.3
Item exercitor navis aut cauponae aut stabuli
de dolo aut furto, quod in nave aut in caupona
aut in stabulo factum erit, quasi ex maleficio
teneri videtur, si modo ipsius nullum est
maleficium, sed alicuius eorum, quorum opera
navem aut cauponam aut stabulum exerceret:
cum enim neque ex contractu sit adversus
eum constituta haec actio et aliquatenus
culpae reus est, quod opera malorum hominum
uteretur, ideo quasi ex maleficio teneri
videtur. In his autem casibus in factum actio
competit, quae heredi quidem datur, adversus
heredem autem non competit.
VI
De actionibus
I.4.6pr.
Superest, ut de actionibus loquamur. Actio
autem nihil aliud est, quam ius persequendi
iudicio quod sibi debetur.
I.4.6.1
Omnium actionum, quibus inter aliquos apud
iudices arbitrosve de quaque re quaeritur,
summa divisio in duo genera deducitur: aut
enim in rem sunt aut in personam. Namque
agit unusquisque aut cum eo, qui ei obligatus
est vel ex contractu vel ex maleficio, quo
casu proditae actiones in personam sunt,
per quas intendit adversarium ei dare aut
dare facere oportere et aliis quibusdam modis:
aut cum eo agit, qui nullo iure ei obligatus
est, movet tamen alicui de aliqua re controversiam.
Quo casu proditae actiones in rem sunt. Veluti
si rem corporalem possideat quis, quam Titius
suam esse affirmet, et possessor dominum
se esse dicat: nam si Titius suam esse intendat,
in rem actio est.
I.4.6.2
Aeque si agat ius sibi esse fundo forte vel
aedibus utendi fruendi vel per fundum vicini
eundi agendi vel ex fundo vicini aquam ducendi,
in rem actio est. Eiusdem generis est actio
de iure praediorum urbanorum, veluti si agat
ius sibi esse altius aedes suas tollendi
prospiciendive vel proiciendi aliquid vel
immittendi in vicini aedes. Contra quoque
de usu fructu et de servitutibus praediorum
rusticorum, item praediorum urbanorum invicem
quoque proditae sunt actiones, ut quis intendat
ius non esse adversario utendi fruendi, eundi
agendi aquamve ducendi, item altius tollendi
prospiciendi proiciendi immittendi: istae
quoque actiones in rem sunt, sed negativae.
Quod genus actionis in controversiis rerum
corporalium proditum non est: nam in his
is agit qui non possidet: ei vero qui possidet
non est actio prodita, per quam neget rem
actoris esse. Sane uno casu qui possidet
nihilo minus actoris partes optinet, sicut
in latioribus digestorum libris opportunius
apparebit.
I.4.6.3
Sed istae quidem actiones, quarum mentionem
habuimus, et si quae sunt similes, ex legitimis
et civilibus causis descendunt. Aliae autem
sunt, quas praetor ex sua iurisdictione comparatas
habet tam in rem quam in personam, quas et
ipsas necessarium est exemplis ostendere.
Ecce plerumque ita permittit in rem agere,
ut vel actor diceret se quasi usu cepisse,
quod usu non ceperit, vel ex diverso possessor
diceret adversarium suum usu non cepisse
quod usu ceperit.
I.4.6.4
Namque si cui ex iusta causa res aliqua tradita
fuerit, veluti ex causa emptionis aut donationis
aut dotis aut legatorum, necdum eius rei
dominus effectus est, si eius rei casu possessionem
amiserit, nullam habet directam in rem actionem
ad eam rem persequendam: quippe ita proditae
sunt iure civili actiones, ut quis dominium
suum vindicet. Sed quia sane durum erat eo
casu deficere actionem, inventa est a praetore
actio, in qua dicit is, qui possessionem
amisit, eam rem se usu cepisse et ita vindicat
suam esse. Quae actio Publiciana appellatur,
quoniam primum a Publicio praetore in edicto
proposita est.
I.4.6.5
Rursus ex diverso si quis, cum rei publicae
causa abesset vel in hostium potestate esset,
rem eius qui in civitate esset usu ceperit,
permittitur domino, si possessor rei publicae
causa abesse desierit, tunc intra annum rescissa
usucapione eam petere, id est ita petere,
ut dicat possessorem usu non cepisse et ob
id suam esse rem. Quod genus actionis et
aliis quibusdam simili aequitate motus praetor
accommodat, sicut ex latiore digestorum seu
pandectarum volumine intellegere licet.
I.4.6.6
Item si quis in fraudem creditorum rem suam
alicui tradiderit, bonis eius a creditoribus
ex sententia praesidis possessis permittitur
ipsis creditoribus rescissa traditione eam
rem petere, id est dicere eam rem traditam
non esse et ob id in bonis debitoris mansisse.
I.4.6.7
Item Serviana et quasi Serviana, quae etiam
hypothecaria vocatur, ex ipsius praetoris
iurisdictione substantiam capit. Serviana
autem experitur quis de rebus coloni, quae
pignoris iure pro mercedibus fundi ei tenentur:
quasi Serviana autem qua creditores pignora
hypothecasve persequuntur. Inter pignus autem
et hypothecam quantum ad actionem hypothecariam
nihil interest: nam de qua re inter creditorem
et debitorem convenerit, ut sit pro debito
obligata, utraque hac appellatione continetur.
Sed in aliis differentia est: nam pignoris
appellatione eam proprie contineri dicimus,
quae simul etiam traditur creditori, maxime
si mobilis sit: at eam, quae sine traditione
nuda conventione tenetur, proprie hypothecae
appellatione contineri dicimus.
I.4.6.8
In personam quoque actiones ex sua iurisdictione
propositas habet praetor. Veluti de pecunia
constituta, cui similis videbatur recepticia:
sed ex nostra constitutione, cum et, si quid
plenius habebat, hoc in pecuniam constitutam
transfusum est, ea quasi supervacua iussa
est cum sua auctoritate a nostris legibus
recedere. Item praetor proposuit de peculio
servorum filiorumque familias et ex qua quaeritur,
an actor iuraverit, et alias complures.
I.4.6.9
De pecunia autem constituta cum omnibus agitur,
quicumque vel pro se vel pro alio soluturos
se constituerint, nulla scilicet stipulatione
interposita. Nam alioquin si stipulanti promiserint,
iure civili tenentur.
I.4.6.10
Actiones autem de peculio ideo adversus patrem
dominumve comparavit praetor, quia licet
ex contractu filiorum servorumve ipso iure
non teneantur, aequum tamen esset peculio
tenus, quod veluti patrimonium est filiorum
filiarumque, item servorum, condemnari eos.
I.4.6.11
Item si quis postulante adversario iuraverit
deberi sibi pecuniam quam peteret, neque
ei solvatur, iustissime accommodat ei talem
actionem, per quam non illud quaeritur, an
ei pecunia debeatur, sed an iuraverit.
I.4.6.12
Poenales quoque actiones bene multas ex sua
iurisdictione introduxit: veluti adversus
eum qui quid ex albo eius corrupisset: et
in eum qui patronum vel parentem in ius vocasset,
cum id non impetrasset: item adversus eum,
qui vi exemerit eum qui in ius vocaretur,
cuiusve dolo alius exemerit: et alias innumerabiles.
I.4.6.13
Praeiudiciales actiones in rem esse videntur,
quales sunt, per quas quaeritur, an aliquis
liber vel an libertus sit, vel de partu agnoscendo.
Ex quibus fere una illa legitimam causam
habet, per quam quaeritur, an aliquis liber
sit: ceterae ex ipsius praetoris iurisdictione
substantiam capiunt.
I.4.6.14
Sic itaque discretis actionibus certum est
non posse actorem rem suam ita ab aliquo
petere si paret eum dare oportere: nec enim
quod actoris est id ei dari oportet, quia
scilicet dari cuiquam id intellegitur, quod
ita datur, ut eius fiat, nec res quae iam
actoris est magis eius fieri potest. Plane
odio furum, quo magis pluribus actionibus
teneantur, effectum est, ut extra poenam
dupli aut quadrupli rei recipiendae nomine
fures etiam hac actione teneantur si paret
eos dare oportere, quamvis sit adversus eos
etiam haec in rem actio, per quam rem suam
quis esse petit.
I.4.6.15
Appellamus autem in rem quidem actiones vindicationes:
in personam vero actiones, quibus dare facere
oportere intenditur, condictiones. Condicere
enim est denuntiare prisca lingua: nunc vero
abusive dicimus condictionem actionem in
personam esse, qua actor intendit dari sibi
oportere: nulla enim hoc tempore eo nomine
denuntiatio fit.
I.4.6.16
Sequens illa divisio est, quod quaedam actiones
rei persequendae gratia comparatae sunt,
quaedam poenae persequendae, quaedam mixtae
sunt.
I.4.6.17
Rei persequendae causa comparatae sunt omnes
in rem actiones. Earum vero actionum, quae
in personam sunt, hae quidem quae ex contractu
nascuntur fere omnes rei persequendae causa
comparatae videntur: veluti quibus mutuam
pecuniam vel in stipulatum deductam petit
actor, item commodati, depositi, mandati,
pro socio, ex empto vendito, locato conducto.
Plane si depositi agetur eo nomine, quod
tumultus incendii ruinae naufragii causa
depositum sit, in duplum actionem praetor
reddit, si modo cum ipso apud quem depositum
sit aut cum herede eius ex dolo ipsius agitur:
quo casu mixta est actio.
I.4.6.18
Ex maleficiis vero proditae actiones aliae
tantum poenae persequendae causa comparatae
sunt, aliae tam poenae quam rei persequendae
et ob id mixtae sunt. Poenam tantum persequitur
quis actione furti: sive enim manifesti agatur
quadrupli sive nec manifesti dupli, de sola
poena agitur: nam ipsam rem propria actione
persequitur quis, id est suam esse petens,
sive fur ipse eam rem possideat, sive alius
quilibet: eo amplius adversus furem etiam
condictio est rei.
I.4.6.19
Vi autem bonorum raptorum actio mixta est,
quia in quadruplo rei persecutio continetur,
poena autem tripli est. Sed et legis Aquiliae
actio de damno mixta est, non solum si adversus
infitiantem in duplum agatur, sed interdum
et si in simplum quisque agit. Veluti si
quis hominem claudum aut luscum occiderit,
qui in eo anno integer et magni pretii fuerit:
tanti enim damnatur, quanti is homo in eo
anno plurimi fuerit, secundum iam traditam
divisionem. Item mixta est actio contra eos,
qui relicta sacrosanctis ecclesiis vel aliis
venerabilibus locis legati vel fideicommissi
nomine dare distulerint usque adeo, ut etiam
in iudicium vocarentur: tunc etenim et ipsam
rem vel pecuniam quae relicta est dare compelluntur
et aliud tantum pro poena, et ideo in duplum
eius fit condemnatio.
I.4.6.20
Quaedam actiones mixtam causam optinere videntur
tam in rem quam in personam. Qualis est familiae
erciscundae actio, quae competit coheredibus
de dividenda hereditate: item communi dividundo,
quae inter eos redditur, inter quos aliquid
commune est, ut id dividatur: item finium
regundorum, quae inter eos agitur qui confines
agros habent. In quibus tribus iudiciis permittitur
iudici rem alicui ex litigatoribus ex bono
et aequo adiudicare et, si unius pars praegravari
videbitur , eum invicem certa pecunia alteri
condemnare.
I.4.6.21
Omnes autem actiones vel in simplum conceptae
sunt vel in duplum vel in triplum vel in
quadruplum: ulterius autem nulla actio extenditur.
I.4.6.22
In simplum agitur veluti ex stipulatione,
ex mutui datione, ex empto vendito, locato
conducto, mandato et denique ex aliis compluribus
causis.
I.4.6.23
In duplum agimus veluti furti nec manifesti,
damni iniuriae ex lege Aquilia, depositi
ex quibusdam casibus: item servi corrupti,
quae competit in eum, cuius hortatu consiliove
servus alienus fugerit aut contumax adversus
dominum factus est aut luxuriose vivere coeperit
aut denique quolibet modo deterior factus
sit ( in qua actione etiam earum rerum, quas
fugiendo servus abstulit, aestimatio deducitur):
item ex legato, quod venerabilibus locis
relictum est, secundum ea quae supra diximus.
I.4.6.24
Tripli vero, cum quidam maiorem verae aestimationis
quantitatem in libello conventionis inseruit,
ut ex hac causa viatores, id est exsecutores
litium, ampliorem summam sportularum nomine
exegerint: tunc enim quod propter eorum causam
damnum passus fuerit reus, id triplum ab
actore consequetur, ut in hoc triplo et simplum,
in quo damnum passus est, connumeretur. Quod
nostra constitutio induxit, quae in nostro
codice fulget, ex qua dubio procul est ex
lege condicticiam emanare.
I.4.6.25
Quadrupli veluti furti manifesti, item de
eo, quod metus causa factum sit, deque ea
pecunia, quae in hoc data sit, ut is cui
datur calumniae causa negotium alicui faceret
vel non faceret: item ex lege condicticia
a nostra constitutione oritur, in quadruplum
condemnationem imponens his exsecutoribus
litium, qui contra nostrae constitutionis
normam a reis quicquam exegerint.
I.4.6.26
Sed furti quidem nec manifesti actio et servi
corrupti a ceteris, de quibus simul locuti
sumus, eo differt, quod hae actiones omnimodo
dupli sunt: at illae, id est damni iniuriae
ex lege Aquilia et interdum depositi, infitiatione
duplicantur, in confitentem autem in simplum
dantur: sed illa, quae de his competit, quae
relicta venerabilibus locis sunt, non solum
infitiatione duplicatur, sed et si distulerit
relicti solutionem, usque quo iussu magistratuum
nostrorum conveniatur, in confitentem vero
et antequam iussu magistratuum conveniatur
solventem simpli redditur.
I.4.6.27
Item actio de eo, quod metus causa factum
sit, a ceteris, de quibus simul locuti sumus,
eo differt, quod eius natura tacite continetur,
ut, qui iudicis iussu ipsam rem actori restituat,
absolvatur. Quod in ceteris casibus non ita
est, sed omnimodo quisque in quadruplum condemnatur,
quod est et in furti manifesti actione.
I.4.6.28
Actionum autem quaedam bonae fidei sunt,
quaedam stricti iuris. Bonae fidei sunt hae:
ex empto vendito, locato conducto, negotiorum
gestorum, mandati, depositi, pro socio, tutelae,
commodati, pigneraticia, familiae erciscundae,
communi dividundo, praescriptis verbis, quae
de aestimato proponitur, et ea, quae ex permutatione
competit, et hereditatis petitio. Quamvis
enim usque adhuc incertum erat, sive inter
bonae fidei iudicia connumeranda sit sive
non, nostra tamen constitutio aperte eam
esse bonae fidei disposuit.
I.4.6.29
Fuerat antea et rei uxoriae actio ex bonae
fidei iudiciis: sed cum pleniorem esse ex
stipulatu actionem invenientes omne ius,
quod res uxoria ante habebat, cum multis
divisionibus in ex stipulatu actionem, quae
de dotibus exigendis proponitur, transtulimus,
merito rei uxoriae actione sublata ex stipulatu,
quae pro ea introducta est, naturam bonae
fidei iudicii tantum in exactione dotis meruit,
ut bonae fidei sit. Sed et tacitam ei dedimus
hypothecam: praeferri autem aliis creditoribus
in hypothecis tunc censuimus, cum ipsa mulier
de dote sua experiatur, cuius solius providentia
hoc induximus.
I.4.6.30
In bonae fidei autem iudiciis libera potestas
permitti videtur iudici ex bono et aequo
aestimandi, quantum actori restitui debeat.
In quo et illud continetur, ut, si quid invicem
actorem praestare oporteat, eo compensato
in reliquum is cum quo actum est condemnari
debeat. Sed et in strictis iudiciis ex rescripto
divi Marci opposita doli mali exceptione
compensatio inducebatur. Sed nostra constitutio
eas compensationes, quae iure aperto nituntur,
latius introduxit, ut actiones ipso iure
minuant sive in rem sive personales sive
alias quascumque, excepta sola depositi actione,
cui aliquid compensationis nomine opponi
satis impium esse credidimus, ne sub praetextu
compensationis depositarum rerum quis exactione
defraudetur.
I.4.6.31
Praeterea quasdam actiones arbitrarias id
est ex arbitrio iudicis pendentes appellamus,
in quibus nisi arbitrio iudicis is cum quo
agitur actori satisfaciat, veluti rem restituat
vel exhibeat vel solvat vel ex noxali causa
servum dedat, condemnari debeat. Sed istae
actiones tam in rem quam in personam inveniuntur.
In rem veluti Publiciana, Serviana de rebus
coloni, quasi Serviana, quae etiam hypothecaria
vocatur: in personam veluti quibus de eo
agitur, quod aut metus causa aut dolo malo
factum est, item qua id, quod certo loco
promissum est, petitur. Ad exhibendum quoque
actio ex arbitrio iudicis pendet. In his
enim actionibus et ceteris similibus permittitur
iudici ex bono et aequo secundum cuiusque
rei de qua actum est naturam aestimare, quemadmodum
actori satisfieri oporteat.
I.4.6.32
Curare autem debet iudex, ut omnimodo, quantum
possibile ei sit, certae pecuniae vel rei
sententiam ferat, etiam si de incerta quantitate
apud eum actum est.
I.4.6.33
Si quis agens in intentione sua plus complexus
fuerit, quam ad eum pertinet, causa cadebat,
id est rem amittebat, nec facile in integrum
a praetore restituebatur, nisi minor erat
viginti quinque annis. Huic enim sicut in
aliis causis causa cognita succurrebatur,
si lapsus iuventute fuerat, ita et in hac
causa succurri solitum erat. Sane si tam
magna causa iusti erroris interveniebat,
ut etiam constantissimus quisque labi posset,
etiam maiori viginti quinque annis succurrebatur:
veluti si quis totum legatum petierit, post
deinde prolati fuerint codicilli, quibus
aut pars legati adempta sit aut quibusdam
aliis legata data sint, quae efficiebant,
ut plus petiisse videretur petitor quam dodrantem,
atque ideo lege Falcidia legata minuebantur.
I.4.6.33a
Plus autem quattuor modis petitur: re, tempore,
loco, causa. Re: veluti si quis pro decem
aureis qui ei debebantur viginti petierit,
aut si is, cuius ex parte res est, totam
eam vel maiore ex parte suam esse intenderit.
I.4.6.33b
Tempore: veluti si quis ante diem vel ante
condicionem petierit. Qua ratione enim qui
tardius solvit, quam solvere deberet, minus
solvere intellegitur, eadem ratione qui praemature
petit plus petere videtur.
I.4.6.33c
Loco plus petitur, veluti cum quis id, quod
certo loco sibi stipulatus est, alio loco
petit sine commemoratione illius loci, in
quo sibi dari stipulatus fuerit: verbi gratia
si is, qui ita stipulatus fuerit :Ephesi
dare spondes? Romae pure intendat dari sibi
oportere. Ideo autem plus petere intellegitur,
quia utilitatem, quam habuit promissor, si
Ephesi solveret, adimit ei pura intentione:
propter quam causam alio loco petenti arbitraria
actio proponitur, in qua scilicet ratio habetur
utilitatis, quae promissori competitura fuisset,
si illo loco solveret. Quae utilitas plerumque
in mercibus maxima invenitur, veluti vino
oleo frumento, quae per singulas regiones
diversa habent pretia: sed et pecuniae numeratae
non in omnibus regionibus sub isdem usuris
fenerantur. Si quis tamen Ephesi petat, id
est eo loco petat, quo ut sibi detur stipulatus
est, pura actione recte agit: idque etiam
praetor monstrat, scilicet quia utilitas
solvendi salva est promissori.
I.4.6.33d
Huic autem, qui loco plus petere intellegitur,
proximus est is qui causa plus petit: ut
ecce si quis ita a te stipulatus sit: hominem
Stichum aut decem aureos dare spondes? deinde
alterutrum petat, veluti hominem tantum aut
decem tantum. Ideo autem plus petere intellegitur,
quia in eo genere stipulationis promissoris
est electio, utrum pecuniam an hominem solvere
malit: qui igitur pecuniam tantum vel hominem
tantum sibi dari oportere intendit, eripit
electionem adversario et eo modo suam quidem
meliorem condicionem facit, adversarii vero
sui deteriorem. Qua de causa talis in ea
re prodita est actio, ut quis intendat hominem
Stichum aut aureos decem sibi dari oportere,
id est ut eodem modo peteret, quo stipulatus
est. Praeterea si quis generaliter hominem
stipulatus sit et specialiter Stichum petat,
aut generaliter vinum stipulatus specialiter
Campanum petat, aut generaliter purpuram
stipulatus sit, deinde specialiter Tyriam
petat: plus petere intellegitur, quia electionem
adversario tollit, cui stipulationis iure
liberum fuit aliud solvere, quam quod peteretur.
Quin etiam licet vilissimum sit quod quis
petat, nihilo minus plus petere intellegitur,
quia saepe accidit, ut promissori facilius
sit illud solvere, quod maioris pretii est.
I.4.6.33e
Sed haec quidem antea in usu fuerant: postea
autem lex Zenoniana et nostra rem coartavit.
Et si quidem tempore plus fuerit petitum,
quid statui oportet, Zenonis divae memoriae
loquitur constitutio: sin autem quantitate
vel alio modo plus fuerit petitum, omne,
si quid forte damnum ex hac causa acciderit
ei, contra quem plus petitum fuerit, commissa
tripli condemnatione, sicut supra diximus,
puniatur.
I.4.6.34
Si minus in intentione complexus fuerit actor,
quam ad eum pertineret, veluti si, cum ei
decem deberentur, quinque sibi dari oportere
intenderit, aut cum totus fundus eius esset,
partem dimidiam suam esse petierit, sine
periculo agit: in reliquum enim nihilo minus
iudex adversarium in eodem iudicio condemnat
ex constitutione divae memoriae Zenonis.
I.4.6.35
Si quis aliud pro alio intenderit, nihil
eum periclitari placet, sed in eodem iudicio
cognita veritate errorem suum corrigere ei
permittimus, veluti si is, qui hominem Stichum
petere deberet, Erotem petierit, aut si quis
ex testamento sibi dari oportere intenderit,
quod ex stipulatu debetur.
I.4.6.36
Sunt praeterea quaedam actiones, quibus non
solidum quod debetur nobis persequimur, sed
modo solidum consequimur, modo minus. Ut
ecce si in peculium filii servive agamus:
nam si non minus in peculio sit, quam persequimur,
in solidum pater dominusve condemnatur: si
vero minus inveniatur, eatenus condemnat
iudex, quatenus in peculio sit. Quemadmodum
autem peculium intellegi debeat, suo ordine
proponemus.
I.4.6.37
Item si de dote iudicio mulier agat, placet
eatenus maritum condemnari debere, quatenus
facere possit, id est quatenus facultates
eius patiuntur, itaque si dotis quantitati
concurrant facultates eius, in solidum damnatur:
si minus, in tantum quantum facere potest.
Propter retentionem quoque dotis repetitio
minuitur: nam ob impensas in res dotales
factas marito retentio concessa est, quia
ipso iure necessariis sumptibus dos minuitur,
sicut ex latioribus digestorum libris cognoscere
liceat.
I.4.6.38
Sed si quis cum parente suo patronove agat,
item si socius cum socio iudicio societatis
agat, non plus actor consequitur, quam adversarius
eius facere potest. Idem est, si quis ex
donatione sua conveniatur.
I.4.6.39
Compensationes quoque oppositae plerumque
efficiunt, ut minus quisque consequatur,
quam ei debeatur: namque ex bono et aequo,
habita ratione eius, quod invicem actorem
ex eadem causa praestare oporteret, in reliquum
eum cum quo actum est condemnaret, sicut
iam dictum est.
I.4.6.40
Eum quoque, qui creditoribus suis bonis cessit,
si postea aliquid adquisierit, quod idoneum
emolumentum habeat, ex integro in id quod
facere potest creditores cum eo experiuntur:
inhumanum enim erat spoliatum fortunis suis
in solidum damnari.
VII
Quod cum eo qui in aliena potestate est negotium
gestum esse dicitur
I.4.7pr.
Quia tamen superius mentionem habuimus de
actione, quae in peculium filiorum familias
servorumque agitur: opus est, ut de hac actione
et de ceteris, quae eorundem nomine in parentes
dominosve dari solent, diligentius admoneamus.
Et quia, sive cum servis negotium gestum
sit sive cum his, qui in potestate parentis
sunt, fere eadem iura servantur, ne verbosa
fiat disputatio, dirigamus sermonem in personam
servi dominique, idem intellecturi de liberis
quoque et parentibus, quorum in potestate
sunt. Nam si quid in his proprie observetur,
separatim ostendemus.
I.4.7.1
Si igitur iussu domini cum servo negotium
gestum erit, in solidum praetor adversus
dominum actionem pollicetur, scilicet quia
qui ita contrahit fidem domini sequi videtur.
I.4.7.2
Eadem ratione praetor duas alias in solidum
actiones pollicetur, quarum altera exercitoria,
altera institoria appellatur. Exercitoria
tunc locum habet, cum quis servum suum magistrum
navis praeposuerit et quid cum eo eius rei
gratia cui praepositus erit contractum fuerit.
Ideo autem exercitoria vocatur, quia exercitor
appellatur is, ad quem cottidianus navis
quaestus pertinet. Institoria tunc locum
habet, cum quis tabernae forte aut cuilibet
negotiationi servum praeposuerit et quid
cum eo eius rei causa, cui praepositus erit,
contractum fuerit. Ideo autem institoria
appellatur, quia qui negotiationibus praeponuntur
institores vocantur.
I.4.7.2a
Istas tamen duas actiones praetor reddit
et si liberum quis hominem aut alienum servum
navi aut tabernae aut cuilibet negotiationi
praeposuerit, scilicet quia eadem aequitatis
ratio etiam eo casu interveniebat.
I.4.7.3
Introduxit et aliam actionem praetor, quae
tributoria vocatur. Namque si servus in peculiari
merce sciente domino negotietur et quid cum
eo eius rei causa contractum erit, ita praetor
ius dicit, ut, quidquid in his mercibus erit
quodque inde receptum erit, id inter dominum,
si quid ei debebitur, et ceteros creditores
pro rata portione distribuatur. Et quia ipsi
domino distributionem permittit, si quis
ex creditoribus queratur, quasi minus ei
tributum sit, quam oportuerit, hanc ei actionem
accommodat, quae tributoria appellatur.
I.4.7.4
Praeterea introducta est actio de peculio
deque eo, quod in rem domini versum erit,
ut, quamvis sine voluntate domini negotium
gestum erit, tamen sive quid in rem eius
versum fuerit, id totum praestare debeat,
sive quid non sit in rem eius versum, id
eatenus praestare debeat, quatenus peculium
patitur.
I.4.7.4a
In rem autem domini versum intellegitur,
quidquid necessario in rem eius impenderit
servus, veluti si mutuatus pecuniam creditoribus
eius solverit aut aedificia ruentia fulserit
aut familiae frumentum emerit vel etiam fundum
aut quamlibet aliam rem necessariam mercatus
erit.
I.4.7.4b
Itaque si ex decem ut puta aureis, quos servus
tuus a Titio mutuos accepit, creditori tuo
quinque aureos solverit, reliquos vero quinque
quolibet modo consumpserit, pro quinque quidem
in solidum damnari debes, pro ceteris vero
quinque eatenus, quatenus in peculio sit:
ex quo scilicet apparet, si toti decem aurei
in rem tuam versi fuerint, totos decem aureos
Titium consequi posse. Licet enim una est
actio, qua de peculio deque eo quod in rem
domini versum sit agitur, tamen duas habet
condemnationes. Itaque iudex, apud quem de
ea actione agitur, ante dispicere solet,
an in rem domini versum sit, nec aliter ad
peculii aestimationem transit, quam si aut
nihil in rem domini versum intellegatur aut
non totum.
I.4.7.4c
Cum autem quaeritur, quantum in peculio sit,
ante deducitur, quidquid servus domino quive
in potestate eius sit debet, et quod superest,
id solum peculium intellegitur. Aliquando
tamen id, quod ei debet servus, qui in potestate
domini sit, non deducitur ex peculio, veluti
si is in huius ipsius peculio sit. Quod eo
pertinet, ut, si quid vicario suo servus
debeat, id ex peculio eius non deducatur.
I.4.7.5
Ceterum dubium non est, quin is quoque, qui
iussu domini contraxerit cuique institoria
vel exercitoria actio competit, de peculio
deque eo, quod in rem domini versum est,
agere possit: sed erit stultissimus, si omissa
actione, qua facillime solidum ex contractu
consequi possit, se ad difficultatem perducat
probandi in rem domini versum esse, vel habere
servum peculium et tantum habere, ut solidum
sibi solvi possit.
I.4.7.5a
Is quoque, cui tributoria actio competit,
aeque de peculio et in rem verso agere potest:
sed sane huic modo tributoria expedit agere,
modo de peculio et in rem verso. Tributoria
ideo expedit agere, quia in ea domini condicio
praecipua non est, id est quod domino debetur
non deducitur, sed eiusdem iuris est dominus,
cuius et ceteri creditores: at in actione
de peculio ante deducitur quod domino debetur
et in id quod reliquum est creditori dominus
condemnatur. Rursus de peculio ideo expedit
agere, quod in hac actione totius peculii
ratio habetur, at in tributoria eius tantum,
quod negotiatur, et potest quisque tertia
forte parte peculii aut quarta vel etiam
minima negotiari, maiorem autem partem in
praediis et mancipiis aut fenebri pecunia
habere. Prout ergo expedit, ita quisque vel
hanc actionem vel illam eligere debet: certe
qui potest probare in rem domini versum esse,
de in rem verso agere debet.
I.4.7.6
Quae diximus de servo et domino, eadem intellegimus
et de filio et filia aut nepote et nepte,
patre avove cuius in potestate sunt.
I.4.7.7
Illud proprie servatur in eorum persona,
quod senatus consultum Macedonianum prohibuit
mutuas pecunias dari eis, qui in parentis
erunt potestate: et ei qui crediderit denegatur
actio tam adversus ipsum filium filiamve
nepotem neptemve, sive adhuc in potestate
sunt, sive morte parentis vel emancipatione
suae potestatis esse coeperint, quam adversus
patrem avumve, sive habeat eos adhuc in potestate
sive emancipaverit. Quae ideo senatus prospexit,
quia saepe onerati aere alieno creditarum
pecuniarum, quas in luxuriam consumebant,
vitae parentium insidiabantur.
I.4.7.8
Illud in summa admonendi sumus id, quod iussu
patris dominive contractum fuerit quodque
in rem eius versum fuerit, directo quoque
posse a patre dominove condici, tamquam si
principaliter cum ipso negotium gestum esset.
Ei quoque, qui vel exercitoria vel institoria
actione tenetur, directo posse condici placet,
quia huius quoque iussu contractum intellegitur.
VIII
De noxalibus actionibus
I.4.8pr.
Ex maleficiis servorum, veluti si furtum
fecerint aut bona rapuerint aut damnum dederint
aut iniuriam commiserint, noxales actiones
proditae sunt, quibus domino damnato permittitur
aut litis aestimationem sufferre aut hominem
noxae dedere.
I.4.8.1
Noxa autem est corpus quod nocuit, id est
servus: noxia ipsum maleficium, veluti furtum
damnum rapina iniuria.
I.4.8.2
Summa autem ratione permissum est noxae deditione
defungi: namque erat iniquum nequitiam eorum
ultra ipsorum corpora dominis damnosam esse.
I.4.8.3
Dominus noxali iudicio servi sui nomine conventus
servum actori noxae dedendo liberatur. Nec
minus perpetuum eius dominium a domino transfertur:
si autem damnum ei cui deditus est resarcierit
quaesita pecunia, auxilio praetoris invito
domino manumittetur.
I.4.8.4
Sunt autem constitutae noxales actiones aut
legibus aut edicto praetoris: legibus veluti
furti lege duodecim tabularum, damni iniuriae
lege Aquilia: edicto praetoris veluti iniuriarum
et vi bonorum raptorum.
I.4.8.5
Omnis autem noxalis actio caput sequitur.
Nam si servus tuus noxiam commiserit, quamdiu
in tua potestate sit, tecum est actio: si
in alterius potestatem pervenerit, cum illo
incipit actio esse, aut si manumissus fuerit,
directo ipse tenetur et extinguitur noxae
deditio. Ex diverso quoque directa actio
noxalis esse incipit: nam si liber homo noxiam
commiserit et is servus tuus esse coeperit
( quod casibus quibusdam effici primo libro
tradidimus), incipit tecum esse noxalis actio,
quae ante directa fuisset.
I.4.8.6
Si servus domino noxiam commiserit, actio
nulla nascitur: namque inter dominum et eum
qui in eius potestate est nulla obligatio
nasci potest. Ideoque et si in alienam potestatem
servus pervenerit aut manumissus fuerit,
neque cum ipso neque cum eo, cuius nunc in
potestate sit, agi potest. Unde si alienus
servus noxiam tibi commiserit et is postea
in potestate tua esse coeperit, intercidit
actio, quia in eum casum deducta sit, in
quo consistere non potuit: ideoque licet
exierit de tua potestate, agere non potes,
quemadmodum si dominus in servum suum aliquid
commiserit, nec si manumissus vel alienatus
fuerit servus, ullam actionem contra dominum
habere potest.
I.4.8.7
Sed veteres quidem haec et in filiis familias
masculis et feminis admiserunt. Nova autem
hominum conversatio huiusmodi asperitatem
recte respuendam esse existimavit et ab usu
communi haec penitus recessit: quis enim
patitur filium suum et maxime filiam in noxam
alii dare, ut paene per corpus pater magis
quam filius periclitetur, cum in filiabus
etiam pudicitiae favor hoc bene excludit?
Et ideo placuit in servos tantummodo noxales
actiones esse proponendas, cum apud veteres
legum commentatores invenimus saepius dictum
ipsos filios familias pro suis delictis posse
conveniri.
IX
Si quadrupes pauperiem fecisse dicitur
I.4.9pr.
Animalium nomine, quae ratione carent, si
quidem lascivia aut fervore aut feritate
pauperiem fecerint, noxalis actio lege duodecim
tabularum prodita est ( quae animalia si
noxae dedantur, proficiunt reo ad liberationem,
quia ita lex duodecim tabularum scripta est):
puta si equus calcitrosus calce percusserit
aut bos cornu petere solitus petierit. Haec
autem actio in his, quae contra naturam moventur,
locum habet: ceterum si genitalis sit feritas,
cessat. Denique si ursus fugit a domino et
sic nocuit, non potest quondam dominus conveniri,
quia desinit dominus esse, ubi fera evasit.
Pauperies autem est damnum sine iniuria facientis
datum: nec enim potest animal iniuriam fecisse
dici, quod sensu caret. Haec quod ad noxalem
actionem pertinet.
I.4.9.1
Ceterum sciendum est aedilicio edicto prohiberi
nos canem verrem aprum ursum leonem ibi habere,
qua vulgo iter fit: et si adversus ea factum
erit et nocitum homini libero esse dicetur,
quod bonum et aequum iudici videtur, tanti
dominus condemnetur, ceterarum rerum, quanti
damnum datum sit, dupli. Praeter has autem
aedilicias actiones et de pauperie locum
habebit: numquam enim actiones praesertim
poenales de eadem re concurrentes alia aliam
consumit.
X
De his per quos agere possumus
I.4.10pr.
Nunc admonendi sumus agere posse quemlibet
aut suo nomine aut alieno. Alieno veluti
procuratorio tutorio curatorio, cum olim
in usu fuisset alterius nomine agere non
posse nisi pro populo, pro libertate, pro
tutela. Praeterea lege Hostilia permissum
est furti agere eorum nomine, qui apud hostes
essent aut rei publicae causa abessent quive
in eorum cuius tutela essent. Et quia hoc
non minimam incommoditatem habebat, quod
alieno nomine neque agere neque excipere
actionem licebat, coeperunt homines per procuratores
litigare: nam et morbus et aetas et necessaria
peregrinatio itemque aliae multae causae
saepe impedimento sunt, quo minus rem suam
ipsi exsequi possint.
I.4.10.1
Procurator neque certis verbis neque praesente
adversario, immo plerumque ignorante eo constituitur:
cuicumque enim permiseris rem tuam agere
aut defendere, is procurator intellegitur.
I.4.10.2
Tutores et curatores quemadmodum constituuntur,
primo libro expositum est.
XI
De satisdationibus
I.4.11pr.
Satisdationum modus alius antiquitati placuit,
alium novitas per usum amplexa est. Olim
enim si in rem agebatur, satisdare possessor
compellebatur, ut, si victus nec rem ipsam
restitueret nec litis aestimationem, potestas
esset petitori aut cum eo agendi aut cum
fideiussoribus eius. Quae satisdatio appellatur
iudicatum solvi: unde autem sic appellatur,
facile est intellegere: namque stipulatur
quis, ut solveretur sibi quod fuerit iudicatum.
Multo magis is, qui in rem actione conveniebatur,
satisdare cogebatur, si alieno nomine iudicium
accipiebat. Ipse autem qui in rem agebat,
si suo nomine petebat, satisdare non cogebatur.
Procurator vero si in rem agebat, satisdare
iubebatur ratam rem dominum habiturum: periculum
enim erat, ne iterum dominus de eadem re
experiatur. Tutores et curatores eodem modo
quo et procuratores satisdare debere verba
edicti faciebant. Sed aliquando his agentibus
satisdatio remittebatur.
I.4.11.1
Haec ita erant, si in rem agebatur. Sin vero
in personam, ab actoris quidem parte eadem
optinebant, quae diximus in actione qua in
rem agitur. Ab eius vero parte cum quo agitur
si quidem alieno nomine aliquis intervenerit,
omnimodo satisdaret, quia nemo defensor in
aliena re sine satisdatione idoneus esse
creditur. Quod si proprio nomine aliquis
iudicium accipiebat in personam, iudicatum
solvi satisdare non cogebatur.
I.4.11.2
Sed haec hodie aliter observantur. Sive enim
quis in rem actione convenitur sive personali
suo nomine nullam satisdationem propter litis
aestimationem dare compellitur, sed pro sua
tantum persona, quod iudicio permaneat usque
ad terminum litis, vel committitur suae promissioni
cum iureiurando, quam iuratoriam cautionem
vocant, vel nudam promissionem vel satisdationem
pro qualitate personae suae dare compellitur.
I.4.11.3
Sin autem per procuratorem lis vel infertur
vel suscipitur, in actoris quidem persona,
si non mandatum actis insinuatum est vel
praesens dominus litis in iudicio procuratoris
sui personam confirmaverit, ratam rem dominum
habiturum satisdationem procurator dare compellitur:
eodem observando et si tutor vel curator
vel aliae tales personae, quae alienarum
rerum gubernationem receperunt, litem quibusdam
per alium inferunt.
I.4.11.4
Sin vero aliquis convenitur, si quidem praesens
procuratorem dare paratus est, potest vel
ipse in iudicium venire et sui procuratoris
personam per iudicatum solvi satisdationis
sollemnes stipulationes firmare vel extra
iudicium satisdationem exponere, per quam
ipse sui procuratoris fideiussor existit
pro omnibus iudicatum solvi satisdationis
clausulis. Ubi et de hypotheca suarum rerum
convenire compellitur, sive in iudicio promiserit
sive extra iudicium caverit, ut tam ipse
quam heredes eius obligentur: alia insuper
cautela vel satisdatione propter personam
ipsius exponenda, quod tempore sententiae
recitandae in iudicio invenietur, vel si
non venerit, omnia dabit fideiussor, quae
condemnationi continentur, nisi fuerit provocatum.
I.4.11.5
Si vero reus praesto ex quacumque causa non
fuerit et alius velit defensionem subire,
nulla differentia inter actiones in rem vel
personales introducenda potest hoc facere,
ita tamen ut satisdationem iudicatum solvi
pro litis praestet aestimatione. Nemo enim
secundum veterem regulam, ut iam dictum est,
alienae rei sine satisdatione defensor idoneus
intellegitur.
I.4.11.6
Quae omnia apertius et perfectissime a cottidiano
iudiciorum usu in ipsis rerum documentis
apparent.
I.4.11.7
Quam formam non solum in hac regia urbe,
sed et in omnibus nostris provinciis, etsi
propter imperitiam aliter forte celebrabantur,
optinere censemus, cum necesse est omnes
provincias caput omnium nostrarum civitatum,
id est hanc regiam urbem, eiusque observantiam
sequi.
XII
De perpetuis et temporalibus actionibus et
quae ad heredes vel in
heredes transeunt
I.4.12pr.
Hoc loco admonendi sumus eas quidem actiones,
quae ex lege senatusve consulto sive ex sacris
constitutionibus proficiscuntur, perpetuo
solere antiquitus competere, donec sacrae
constitutiones tam in rem quam personalibus
actionibus certos fines dederunt: eas vero,
quae ex propria praetoris iurisdictione pendent,
plerumque intra annum vivere ( nam et ipsius
praetoris intra annum erat imperium). Aliquando
tamen et in perpetuum extenduntur, id est
usque ad finem constitutionibus introductum:
quales sunt hae, quas bonorum possessori
ceterisque qui heredis loco sunt accommodat.
Furti quoque manifesti actio, quamvis ex
ipsius praetoris iurisdictione proficiscatur,
tamen perpetuo datur: absurdum enim esse
existimavit anno eam terminari.
I.4.12.1
Non omnes autem actiones, quae in aliquem
aut ipso iure competunt aut a praetore dantur,
et in heredem aeque competunt aut dari solent.
Est enim certissima iuris regula ex maleficiis
poenales actiones in heredem non competere,
veluti furti, vi bonorum raptorum, iniuriarum,
damni iniuriae. Sed heredibus huiusmodi actiones
competunt nec denegantur, excepta iniuriarum
actione et si qua alia similis inveniatur.
Aliquando tamen etiam ex contractu actio
contra heredem non competit, cum testator
dolose versatus sit et ad heredem eius nihil
ex eo dolo pervenerit. Poenales autem actiones,
quas supra diximus, si ab ipsis principalibus
personis fuerint contestatae, et heredibus
dantur et contra heredes transeunt.
I.4.12.2
Superest ut admoneamus, quod si ante rem
iudicatam is cum quo actum est satisfaciat
actori, officio iudicis convenit eum absolvere,
licet iudicii accipiendi tempore in ea causa
fuisset, ut damnari debeat: et hoc est, quod
ante vulgo dicebatur omnis iudicia absolutoria
esse.
XIII
De exceptionibus
I.4.13pr.
Sequitur, ut de exceptionibus dispiciamus.
Comparatae sunt autem exceptiones defendendorum
eorum gratia, cum quibus agitur: saepe enim
accidit, ut, licet ipsa persecutio qua actor
experitur iusta sit, tamen iniqua sit adversus
eum cum quo agitur.
I.4.13.1
Verbi gratia si metu coactus aut dolo inductus
aut errore lapsus stipulanti Titio promisisti,
quod non debueras promittere, palam est iure
civili te obligatum esse et actio, qua intenditur
dare te oportere, efficax est: sed iniquum
est te condemnari ideoque datur tibi exceptio
metus causa aut doli mali aut in factum composita
ad impugnandam actionem.
I.4.13.2
Idem iuris est, si quis quasi credendi causa
pecuniam stipulatus fuerit neque numeravit.
Nam eam pecuniam a te petere posse eum certum
est: dare enim te oportet, cum ex stipulatu
tenearis: sed quia iniquum est eo nomine
te condemnari, placet exceptione pecuniae
non numeratae te defendi debere, cuius tempora
nos, secundum quod iam superioribus libris
scriptum est, constitutione nostra coartavimus.
I.4.13.3
Praeterea debitor si pactus fuerit cum creditore,
ne a se peteretur, nihilo minus obligatus
manet, quia pacto convento obligationes non
omnimodo dissolvuntur: qua de causa efficax
est adversus eum actio, qua actor intendit
si paret eum dare oportere. Sed quia iniquum
est contra pactionem eum damnari, defenditur
per exceptionem pacti conventi.
I.4.13.4
Aeque si debitor deferente creditore iuraverit
nihil se dare oportere, adhuc obligatus permanet,
sed quia iniquum est de periurio quaeri,
defenditur per exceptionem iurisiurandi.
In his quoque actionibus, quibus in rem agitur,
aeque necessariae sunt exceptiones: veluti
si petitore deferente possessor iuraverit
eam rem suam esse et nihilo minus eandem
rem petitor vindicet: licet enim verum sit
quod intendit, id est rem eius esse, iniquum
est tamen possessorem condemnari.
I.4.13.5
Item si iudicio tecum actum fuerit sive in
rem sive in personam, nihilo minus obligatio
durat et ideo ipso iure postea de eadem re
adversus te agi potest: sed debes per exceptionem
rei iudicatae adiuvari.
I.4.13.6
Haec exempli causa rettulisse sufficiet.
Alioquin quam ex multis variisque causis
exceptiones necessariae sint, ex latioribus
digestorum seu pandectarum libris intellegi
potest.
I.4.13.7
Quarum quaedam ex legibus vel ex his, quae
legis vicem optinent, vel ex ipsius praetoris
iurisdictione substantiam capiunt.
I.4.13.8(7)
Appellantur autem exceptiones aliae perpetuae
et peremptoriae, aliae temporales et dilatoriae.
I.4.13.9(8)
Perpetuae et peremptoriae sunt, quae semper
agentibus obstant et semper rem de qua agitur
peremunt: qualis est exceptio doli mali et
quod metus causa factum est et pacti conventi,
cum ita convenerit, ne omnino pecunia peteretur.
I.4.13.10(9)
Temporales atque dilatoriae sunt, quae ad
tempus nocent et temporis dilationem tribuunt:
qualis est pacti conventi, cum convenerit,
ne intra certum tempus ageretur, veluti intra
quinquennium. Nam finito eo tempore non impeditur
actor rem exsequi. Ergo hi, quibus intra
tempus agere volentibus obicitur exceptio
aut pacti conventi aut alia similis, differre
debent actionem et post tempus agere: ideo
enim et dilatoriae istae exceptiones appellantur.
Alioquin, si intra tempus egerint obiectaque
sit exceptio, neque eo iudicio quicquam consequerentur
propter exceptionem nec post tempus olim
agere poterant, cum temere rem in iudicium
deducebant et consumebant, qua ratione rem
amittebant. Hodie autem non ita stricte haec
procedere volumus, sed eum, qui ante tempus
pactionis vel obligationis litem inferre
ausus est, Zenonianae constitutioni subiacere
censemus, quam sacratissimus legislator de
his qui tempore plus petierunt protulit,
ut et indutias, quas, si ipse actor sponte
indulserit vel natura actionis continet,
contempserat, in duplum habeant hi, qui talem
iniuriam passi sunt, et post eas finitas
non aliter litem suscipiant, nisi omnes expensas
litis antea acceperint, ut actores tali poena
perterriti tempora litium doceantur observare.
I.4.13.11(10)
Praeterea etiam ex persona dilatoriae sunt
exceptiones: quales sunt procuratoriae, veluti
si per militem aut mulierem agere quis velit:
nam militibus nec pro patre vel matre vel
uxore nec ex sacro rescripto procuratorio
nomine experiri conceditur: suis vero negotiis
superesse sine offensa disciplinae possunt.
Eas vero exceptiones, quae olim procuratoribus
propter infamiam vel dantis vel ipsius procuratoris
opponebantur, cum in iudiciis frequentari
nullo perspeximus modo, conquiescere sancimus,
ne, dum de his altercatur, ipsius negotii
disceptatio proteletur.
XIV
De replicationibus
I.4.14pr.
Interdum evenit, ut exceptio, quae prima
facie iusta videatur, inique noceat. Quod
cum accidit, alia allegatione opus est adiuvandi
actoris gratia, quae replicatio vocatur,
quia per eam replicatur atque resolvitur
vis exceptionis. Veluti cum pactus est aliquis
cum debitore suo, ne ab eo pecuniam petat,
deinde postea in contrarium pacti sunt, id
est ut petere creditori liceat: si agat creditor
et excipiat debitor, ut ita demum condemnetur,
si non convenerit, ne eam pecuniam creditor
petat, nocet ei exceptio, convenit enim ita:
namque nihilo minus hoc verum manet, licet
postea in contrarium pacti sunt. Sed quia
iniquum est creditorem excludi, replicatio
ei dabitur ex posteriore pacto convento.
I.4.14.1
Rursus interdum evenit, ut replicatio, quae
prima facie iusta sit, inique noceat. Quod
cum accidit, alia allegatione opus est adiuvandi
rei gratia, quae duplicatio vocatur.
I.4.14.2
Et si rursus ea prima facie iusta videatur,
sed propter aliquam causam inique actori
noceat, rursus allegatione alia opus est,
qua actori adiuvetur, quae dicitur triplicatio.
I.4.14.3
Quarum omnium exceptionum usum interdum ulterius
quam diximus varietas negotiorum introducit:
quas omnes apertius ex latiore digestorum
volumine facile est cognoscere.
I.4.14.4
Exceptiones autem, quibus debitor defenditur,
plerumque accommodari solent etiam fideiussoribus
eius: et recte, quia, quod ab his petitur,
id ab ipso debitore peti videtur, quia mandati
iudicio redditurus est eis, quod hi pro eo
solverint. Qua ratione et si de non petenda
pecunia pactus quis cum reo fuerit, placuit
proinde succurrendum esse per exceptionem
pacti conventi illis quoque qui pro eo obligati
essent, ac si et cum ipsis pactus esset,
ne ab eis ea pecunia peteretur. Sane quaedam
exceptiones non solent his accommodari. Ecce
enim debitor si bonis suis cesserit et cum
eo creditor experiatur, defenditur per exceptionem
nisi bonis cesserit: sed haec exceptio fideiussoribus
non datur, scilicet ideo quia, qui alios
pro debitore obligat, hoc maxime prospicit,
ut, cum facultatibus lapsus fuerit debitor,
possit ab his quos pro eo obligavit suum
consequi.
XV
De interdictis
I.4.15pr.
Sequitur, ut dispiciamus de interdictis seu
actionibus, quae pro his exercentur. Erant
autem interdicta formae atque conceptiones
verborum, quibus praetor aut iubebat aliquid
fieri aut fieri prohibebat. Quod tum maxime
faciebat, cum de possessione aut quasi possessione
inter aliquos contendebatur.
I.4.15.1
Summa autem divisio interdictorum haec est,
quod aut prohibitoria sunt aut restitutoria
aut exhibitoria. Prohibitoria sunt, quibus
vetat aliquid fieri, veluti vim sine vitio
possidenti, vel mortuum inferenti, quo ei
eius erit inferendi, vel in loco sacro aedificari,
vel in flumine publico ripave eius aliquid
fieri, quo peius navigetur. Restitutoria
sunt, quibus restitui aliquid iubet, veluti
cum bonorum possessori possessionem eorum,
quae quis pro herede aut pro possessore possidet
ex ea hereditate, aut cum iubet ei, qui vi
possessione fundi deiectus sit, restitui
possessionem. Exhibitoria sunt, per quae
iubet exhiberi, veluti eum, cuius de libertate
agitur, aut libertum, cui patronus operas
indicere velit, aut parenti liberos, qui
in potestate eius sunt. Sunt tamen qui putant
proprie interdicta ea vocari, quae prohibitoria
sunt, quia interdicere ea vocari, quae prohibitoria
sunt, quia interdicere est denuntiare et
prohibere: restitutoria autem et exhibitoria
proprie decreta vocari: sed tamen optinuit
omnia interdicta appellari, quia inter duos
dicuntur.
I.4.15.2
Sequens divisio interdictorum haec est, quod
quaedam adipiscendae possessionis causa comparata
sunt, quaedam retinendae, quaedam reciperandae.
I.4.15.3
Adipiscendae possessionis causa interdictum
accommodatur bonorum possessori, quod appellatur
quorum bonorum, eiusque vis et potestas haec
est, ut, quod ex his bonis quisque, quorum
possessio alicui data est, pro herede aut
pro possessore possideat, id ei, cui bonorum
possessio data est, restituere debeat. Pro
herede autem possidere videtur, qui putat
se heredem esse: pro possessore is possidet,
qui nullo iure rem hereditariam vel etiam
totam hereditatem sciens ad se non pertinere
possidet. Ideo autem adipiscendae possessionis
vocatur interdictum, quia ei tantum utile
est, qui nunc primum conatur adipisci rei
possessionem: itaque si quis adeptus possessionem
amiserit eam, hoc interdictum ei inutile
est. Interdictum quoque, quod appellatur
Salvianum, adipiscendae possessionis causa
comparatum est eoque utitur dominus fundi
de rebus coloni, quas is pro mercedibus fundi
pignori futuras pepigisset.
I.4.15.4
Retinendae possessionis causa comparata sunt
interdicta uti possidetis et utrubi, cum
ab utraque parte de proprietate alicuius
rei controversia sit et ante quaeritur, uter
ex litigatoribus possidere et uter petere
debeat. Namque nisi ante exploratum fuerit,
utrius eorum possessio sit, non potest petitoria
actio institui, quia et civilis et naturalis
ratio facit, ut alius possideat, alius a
possidente petat. Et quia longe commodius
est possidere potius quam petere, ideo plerumque
et fere semper ingens existit contentio de
ipsa possessione. Commodum autem possidendi
in eo est, quod, etiamsi eius res non sit
qui possidet, si modo actor non potuerit
suam esse probare, remanet suo loco possessio:
propter quam causam, cum obscura sint utriusque
iura, contra petitorem iudicari solet.
I.4.15.4a
Sed interdicto quidem uti possidetis de fundi
vel aedium possessione contenditur, utrubi
vero interdicto de rerum mobilium possessione.
Quorum vis et potestas plurimam inter se
differentiam apud veteres habebat: nam uti
possidetis interdicto is vincebat, qui interdicti
tempore possidebat, si modo nec vi nec clam
nec precario nanctus fuerat ab adversario
possessionem, etiamsi alium vi expulerit
aut clam abripuerit alienam possessionem
aut precario rogaverat aliquem, ut sibi possidere
liceret: utrubi vero interdicto is vincebat,
qui maiore parte eius anni nec vi nec clam
nec precario ab adversario possidebat. Hodie
tamen aliter observatur: nam utriusque interdicti
potestas quantum ad possessionem pertinet
exaequata est, ut ille vincat et in re soli
et in re mobili, qui possessionem nec vi
nec clam nec precario ab adversario litis
contestationis tempore detinet.
I.4.15.5
Possidere autem videtur quisque non solum,
si ipse possideat, sed et si eius nomine
aliquis in possessione sit, licet is eius
iuri subiectus non sit, qualis est colonus
et inquilinus: per eos quoque, apud quos
deposuerit quis aut quibus commodaverit,
ipse possidere videtur: et hoc est, quod
dicitur retinere possessionem posse aliquem
per quemlibet, qui eius nomine sit in possessione.
Quin etiam animo quoque retineri possessionem
placet, id est ut, quamvis neque ipse sit
in possessione neque eius nomine alius, tamen
si non relinquendae possessionis animo, sed
postea reversurus inde discesserit, retinere
possessionem videtur. Adipisci vero possessionem
per quos aliquis potest, secundo libro exposuimus.
Nec ulla dubitatio est, quin animo solo possessionem
adipisci nemo potest.
I.4.15.6
Reciperandae possessionis causa solet interdici,
si quis ex possessione fundi vel aedium vi
deiectus fuerit: nam ei proponitur interdictum
unde vi, per quod is qui deiecit cogitur
ei restituere possessionem, licet is ab eo
qui vi deiecit vi vel clam vel precario possidebat.
Sed ex sacris constitutionibus, ut supra
diximus, si quis rem per vim occupaverit,
si quidem in bonis eius est, dominio eius
privatur, si aliena, post eius restitutionem
etiam aestimationem rei dare vim passo compellitur.
Qui autem aliquem de possessione per vim
deiecerit, tenetur lege Iulia de vi privata
aut de vi publica: sed de vi privata, si
sine armis vim fecerit, sin autem cum armis
eum de possessione expulerit, de vi publica.
Armorum autem appellatione non solum scuta
et gladios et galeas significari intellegimus,
sed et fustes et lapides.
I.4.15.7
Tertia divisio interdictorum haec est, quod
aut simplicia sunt aut duplicia. Simplicia
sunt, veluti in quibus alter actor, alter
reus est: qualia sunt omnia restitutoria
aut exhibitoria: namque actor est, qui desiderat
aut exhiberi aut restitui, reus is, a quo
desideratur, ut restituat aut exhibeat. Prohibitoriorum
autem interdictorum alia simplicia sunt,
alia duplicia. Simplicia sunt, veluti cum
prohibet praetor in loco sacro vel in flumine
publico ripave eius aliquid fieri ( nam actor
est, qui desiderat, ne quid fiat, reus, qui
aliquid facere conatur): duplicia sunt veluti
uti possidetis interdictum et utrubi. Ideo
autem duplicia vocantur, quia par utriusque
litigatoris in his condicio est nec quisquam
praecipue reus vel actor intellegitur, sed
unusquisque tam rei quam actoris partem sustinet.
I.4.15.8
De ordine et veteri exitu interdictorum supervacuum
est hodie dicere: nam quotiens extra ordinem
ius dicitur, qualia sunt hodie omnia iudicia,
non est necesse reddi interdictum, sed perinde
iudicatur sine interdictis, atque si utilis
actio ex causa interdicti reddita fuisset.
XVI
De poena temere litigantium
I.4.16pr.
Nunc admonendi sumus magnam curam egisse
eos, qui iura sustinebant, ne facile homines
ad litigandum procederent: quod et nobis
studio est. Idque eo maxime fieri potest,
quod temeritas tam agentium quam eorum cum
quibus ageretur modo pecuniaria poena, modo
iurisiurandi religione, modo metu infamiae
coercetur.
I.4.16.1
Ecce enim iusiurandum omnibus qui conveniuntur
ex nostra constitutione defertur: nam reus
non aliter suis allegationibus utitur, nisi
prius iuraverit, quod putans se bona instantia
uti ad contradicendum pervenit. At adversus
infitiantes ex quibusdam causis dupli vel
tripli actio constituitur, veluti si damni
iniuriae aut legatorum locis venerabilibus
relictorum nomine agitur. Statim autem ab
initio pluris quam simpli est actio veluti
furti manifesti quadrupli, nec manifesti
dupli: nam ex his causis et aliis quibusdam,
sive quis neget sive fateatur, pluris quam
simpli est actio. Item actoris quoque calumnia
coercetur: nam etiam actor pro calumnia iurare
cogitur ex nostra constitutione. Utriusque
etiam partis advocati iusiurandum subeunt,
quod alia nostra constitutione comprehensum
est. Haec autem omnia pro veteris calumniae
actione introducta sunt, quae in desuetudinem
abiit, quia in partem decimam litis actorem
multabat, quod nusquam factum esse invenimus:
sed pro his introductum est et praefatum
iusiurandum et ut improbus litigator etiam
damnum et impensas litis inferre adversario
suo cogatur.
I.4.16.2
Ex quibusdam iudiciis damnati ignominiosi
fiunt, veluti furti, vi bonorum raptorum,
iniuriarum, de dolo, item tutelae, mandati,
depositi, directis non contrariis actionibus,
item pro socio, quae ab utraque parte directa
est et ob id quilibet ex sociis eo iudicio
damnatus ignominia notatur. Sed furti quidem
aut vi bonorum raptorum aut iniuriarum aut
de dolo non solum damnati notantur ignominia,
sed etiam pacti, et recte: plurimum enim
interest, utrum ex delicto aliquis an ex
contractu debitor sit.
I.4.16.3
Omnium autem actionum instituendarum principium
ab ea parte edicti proficiscitur, qua praetor
edicit de in ius vocando: utique enim in
primis adversarius in ius vocandus est, id
est ad eum vocandus est, qui ius dicturus
sit. Qua parte praetor parentibus et patronis,
item liberis parentibusque patronorum et
patronarum hunc praestat honorem, ut non
aliter liceat liberis libertisque eos in
ius vocare, quam si id ab ipso praetore postulaverint
et impetraverint: et si quis aliter vocaverit,
in eum poenam solidorum quinquaginta constituit.
XVII
De officio iudicis
I.4.17pr.
Superest, ut de officio iudicis dispiciamus.
Et quidem in primis illud observare debet
iudex, ne aliter iudicet, quam legibus aut
constitutionibus aut moribus proditum est.
I.4.17.1
Et ideo si noxali iudicio addictus est, observare
debet, ut, si condemnandus videbitur dominus,
ita debeat condemnare: Publium Maevium Lucio
Titio decem aureis condemno aut noxam dedere.
I.4.17.2
Et si in rem actum sit, sive contra petitorem
iudicavit, absolvere debet possessorem, sive
contra possessorem, iubere eum debet, ut
rem ipsam restituat cum fructibus. Sed si
in praesenti neget se possessor restituere
posse et sine frustratione videbitur tempus
restituendi causa petere, indulgendum est
ei, ut tamen de litis aestimatione caveat
cum fideiussore, si intra tempus quod ei
datum est non restituisset. Et si hereditas
petita sit, eadem circa fructus interveniunt,
quae diximus intervenire in singularum rerum
petitione. Illorum autem fructuum, quos culpa
sua possessor non perceperit, in utraque
actione eadem ratio paene fit, si praedo
fuerit. Si vero bona fide possessor fuerit,
non habetur ratio consumptorum neque non
perceptorum: post inchoatam autem petitionem
etiam illorum ratio habetur, qui culpa possessoris
percepti non sunt vel percepti consumpti
sunt.
I.4.17.3
Si ad exhibendum actum fuerit, non sufficit,
si exhibeat rem is cum quo actum est, sed
opus est, ut etiam causam rei debeat exhibere,
id est ut eam causam habeat actor, quam habiturus
esset, si, cum primum ad exhibendum egisset,
exhibita res fuisset: ideoque si inter moras
usucapta sit res a possessore, nihilo minus
condemnatur. Praeterea fructuum medii temporis,
id est eius, quod post acceptum ad exhibendum
iudicium ante rem iudicatam intercessit,
rationem habere debet iudex. Quod si neget
is, cum quo ad exhibendum actum est, in praesenti
exhibere se posse et tempus exhibendi causa
petat idque sine frustratione postulare videatur,
dari ei debet, ut tamen caveat se restituturum:
quod si neque statim iussu iudicis rem exhibeat
neque postea exhibiturum se caveat, condemnandus
sit in id, quod actoris intererat ab initio
rem exhibitam esse.
I.4.17.4
Si familiae erciscundae iudicio actum sit,
singulas res singulis heredibus adiudicare
debet et, si in alterius persona praegravare
videatur adiudicatio, debet hunc invicem
coheredi certa pecunia, sicut iam dictum
est, condemnare. Eo quoque nomine coheredi
quisque suo condemnandus est, quod solus
fructus hereditarii fundi percepit aut rem
hereditariam corrupit aut consumpsit. Quae
quidem similiter inter plures quoque quam
duos coheredes subsequuntur.
I.4.17.5
Eadem interveniunt et si communi dividundo
de pluribus rebus actum fuerit. Quod si de
una re, veluti de fundo, si quidem iste fundus
commode regionibus divisionem recipiat, partes
eius singulis adiudicare debet et, si unius
pars praegravare videbitur, is invicem certa
pecunia alteri condemnandus est: quod si
commode dividi non possit, vel homo forte
aut mulus erit de quo actum sit, uni totus
adiudicandus est et is alteri certa pecunia
condemnandus.
I.4.17.6
Si finium regundorum actum fuerit, dispicere
debet iudex, an necessaria sit adiudicatio.
Quae sane uno casu necessaria est, si evidentioribus
finibus distingui agros commodius sit, quam
olim fuissent distincti: nam tunc necesse
est ex alterius agro partem aliquam alterius
agri domino adiudicari. Quo casu conveniens
est, ut is alteri certa pecunia debeat condemnari.
Eo quoque nomine damnandus est quisque hoc
iudicio, quod forte circa fines malitiose
aliquid commisit, verbi gratia quia lapides
finales furatus est aut arbores finales cecidit.
Contumaciae quoque nomine quisque eo iudicio
condemnatur, veluti si quis iubente iudice
metiri agros passus non fuerit.
I.4.17.7
Quod autem istis iudiciis alicui adiudicatum
sit, id statim eius fit cui adiudicatum est.
XVIII
De publicis iudiciis
I.4.18pr.
Publica iudicia neque per actiones ordinantur
nec omnino quicquam simile habent ceteris
iudiciis, de quibus locuti sumus, magnaque
diversitas est eorum et in instituendis et
in exercendis.
I.4.18.1
Publica autem dicta sunt, quod cuivis ex
populo exsecutio eorum plerumque datur.
I.4.18.2
Publicorum iudiciorum quaedam capitalia sunt,
quaedam non capitalia. Capitalia dicimus,
quae ultimo supplicio adficiunt vel aquae
et ignis interdictione vel deportatione vel
metallo: cetera si qua infamiam irrogant
cum damno pecuniario, haec publica quidem
sunt, non tamen capitalia.
I.4.18.3
Publica autem iudicia sunt haec. lex Iulia
maiestatis, quae in eos, qui contra imperatorem
vel rem publicam aliquid moliti sunt, suum
vigorem extendit. Cuius poena animae amissionem
sustinet et memoria rei et post mortem damnatur.
I.4.18.4
Item lex Iulia de adulteriis coercendis,
quae non solum temeratores alienarum nuptiarum
gladio punit, sed etiam eos, qui cum masculis
infandam libidinem exercere audent. Sed eadem
lege Iulia etiam stupri flagitium punitur,
cum quis sine vi vel virginem vel viduam
honeste viventem stupraverit. Poenam autem
eadem lex irrogat peccatoribus, si honesti
sunt, publicationem partis dimidiae bonorum,
si humiles, corporis coercitionem cum relegatione.
I.4.18.5
Item lex Cornelia de sicariis, quae homicidas
ultore ferro persequitur vel eos, qui hominis
occidendi causa cum telo ambulant. Telum
autem, ut Gaius noster in interpretatione
legis duodecim tabularum scriptum reliquit,
vulgo quidem id appellatur, quod ab arcu
mittitur: sed et omne significatur, quod
manu cuiusdam mittitur: sequitur ergo, ut
et lapis et lignum et ferrum hoc nomine contineatur.
Dictumque ab eo, quod in longinquum mittitur,
a Graeca voce figuratum, απο του τηλου
: et hanc significationem invenire possumus
et in Graeco nomine: nam quod nos telum appellamus,
illiβελοσ appellant απο του βαλλεσθαι.
Admonet nos Xenophon. Nam ita scripsit:
και τα βελη ομου εφερετο,λογχαι,τοξευματα,
σφενδοναι,πλειστοι δε
και λιθοι. Sicarii autem appellantur
a sica, quod significat ferreum cultrum.
Eadem lege et venefici capite damnantur,
qui artibus odiosis, tam venenis vel susurris
magicis homines occiderunt vel mala medicamenta
publice vendiderunt.
I.4.18.6
Alia deinde lex asperrimum crimen nova poena
persequitur, quae Pompeia de parricidiis
vocatur. Qua cavetur, ut, si quis parentis
aut filii aut omnino adfectionis eius, quae
nuncupatione parricidii continetur, fata
properaverit, sive clam sive palam id ausus
fuerit, nec non is, cuius dolo malo id factum
est, vel conscius criminis existit, licet
extraneus sit, poena parricidii punietur
et neque gladio neque ignibus neque ulla
alia sollemni poena subicietur, sed insutus
culleo cum cane et gallo gallinaceo et vipera
et simia et inter eius ferales angustias
comprehensus, secundum quod regionis qualitas
tulerit, vel in vicinum mare vel in amnem
proiciatur, ut omni elementorum usu vivus
carere incipiat et ei caelum superstiti,
terra mortuo auferatur. Si quis autem alias
cognatione vel adfinitate coniunctas personas
necaverit, poenam legis Corneliae de sicariis
sustinebit.
I.4.18.7
Item lex Cornelia de falsis, quae etiam testamentaria
vocatur, poenam irrogat ei, qui testamentum
vel aliud instrumentum falsum scripserit
signaverit recitaverit subiecerit quive signum
adulterinum fecerit sculpserit expresserit
sciens dolo malo. Eiusque legis poena in
servos ultimum supplicium est, quod et in
lege de sicariis et veneficis servatur, in
liberos vero deportatio.
I.4.18.8
Item lex Iulia de vi publica seu privata
adversus eos exoritur, qui vim vel armatam
vel sine armis commiserint. Sed si quidem
armata vis arguatur, deportatio ei ex lege
Iulia de vi publica irrogatur: si vero sine
armis, in tertiam partem bonorum publicatio
imponitur. Sin autem per vim raptus virginis
vel viduae vel sanctimonialis vel aliae fuerit
perpetratus, tunc et peccatores et ei, qui
opem flagitio dederunt, capite puniuntur
secundum nostrae constitutionis definitionem,
ex qua haec apertius possibile est scire.
I.4.18.9
Lex Iulia peculatus eos punit, qui pecuniam
vel rem publicam vel sacram vel religiosam
furati fuerint. Sed si quidem ipsi iudices
tempore administrationis publicas pecunias
subtraxerunt, capitali animadversione puniuntur,
et non solum hi, sed etiam qui ministerium
eis ad hoc adhibuerunt vel qui subtracta
ab his scientes susceperunt: alii vero, qui
in hanc legem inciderint, poenae deportationis
subiugentur.
I.4.18.10
Est inter publica iudicia lex Fabia de plagiariis,
quae interdum capitis poenam ex sacris constitutionibus
irrogat, interdum leviorem.
I.4.18.11
Sunt praeterea publica iudicia lex Iulia
ambitus et lex Iulia repetundarum et lex
Iulia de annona et lex Iulia de residuis,
quae de certis capitulis loquuntur et animae
quidem amissionem non irrogant, aliis autem
poenis eos subiciunt, qui praecepta earum
neglexerint.
I.4.18.12
Sed de publicis iudiciis haec exposuimus,
ut vobis possibile sit summo digito et quasi
per indicem ea tetigisse. Alioquin diligentior
eorum scientia vobis ex latioribus digestorum
sive pandectarum libris deo propitio adventura
est.
声明:站内文章均仅供个人研究之用,如有侵权,请权利人来信告知。
站内未注明作者之文章均为原创,如要使用或转载请来信告知。
Copyrihgt(c)2002 All Rights Reserved
罗马法教研室 厦门大学法学院罗马法研究所 版权所有